د پاملرنې وړ
د هند بهرنیو چارو وزارت په افغانستان کې د طالبانو حکومت دا پرېکړه ستایلې او "مثبت بدلون" یې بللی چې وايي د هندوانو او سیکانو غصب شوې ځمکې ورته راګرځوي.
د هندي رسنیو رپوټونو کې راغلي، چې د دغه هېواد بهرنیو چارو وزارت ویاند راندیر جیسوال د جمعې پر ورځ د خبري کنفرانس پر مهال د یوې پوښتنې په ځواب کې ویلي، "موږ په دې تړاو رپوټونه کتلي دي. که د طالبانو ادارې پرېکړه کړې وي، چې د خپلو هندو او سیک ټولنې د وګړو د مالکیت حقونه راوګرځوي، دا یو مثبت بدلون ګڼو."
د طالبانو په حکومت کې د ځمکو د غصب مخنیوي او د غضب شویو ځمکو راګرځولو کمېسیون تېره میاشت په کابل او ولایتونو کې خپلو تخنیکي پلاوو ته امر وکړ چې د هندوانو او سیک هېوادوالو غضب شوې او هغه ځمکې تشخیص او مالومې کړي، چې د جعلي وکالت خطونو په وسیله یې د غصبېدو امکان موجود وي.
دغه کمېسیون ویلي چې د هندو باوره هېوادوالو د ځمکو د غصب موضوع په "بشپړ غور" څېړي او که غصب شوې سیمې تثبیت شي، نو "خپلو اصلي مالکانو ته به راوګرځول شي."
"موږ افغانان یو"
کابل
هند د ۲۰۲۲ کال جون میاشت کابل کې سیکانو پر یوه درمسال د داعش له مرګوني برید وروسته اعلان وکړ چې د افغانستان سلګونو سیکانو ته "بېړنۍ" ویزې ورکوي.
هندوان او سیکان له پېړیو راهیسې افغانستان کې اوسېدلي او دغلته پلرنۍ ځمکې او جایدادونه لري.
تر اویایمې لسیزې او جګړو مخکې د افغانستان بېلابېلو ولایتونو کې شاوخوا ۲۵۰ زره هندو او سیک کورنیو ژوند کاوه.
له کورنیو جګړو سره د ګڼو نورو زیانګالو افغانانو په څېر د دوی کډوالي هم پیل شوه.
کله چې طالبان د ۲۰۲۱ کال په اګست کې بېرته واک ته راګرځېدل، نو په ټول افغانستان کې له ۳۰۰ کم سیکان پاتې وو.
رپوټونه وايي اوس دا شمېر ۱۵۰ ته راکښته شوی او په تېرو شاوخوا دوه نیمو کلونو کې لسګونه نور سیکان هم وتلي دي.
د افغانستان هندو او سیک وګړي تېرو څو کلونو کې په وار وار د داعش خراسان څانګې لخوا د مرګونو بریدونو هدف ګرځېدلي.
د جمهوریت پر مهال د افغانستان پارلمان کې د هندو او سیک ټولنې یوې استازې انارکلي هنریار د دوی پر عبادتځي تر برید وروسته وویل " افغان هندوان اوسیکان د دې خاورې اصلي اوسېدونکي دي. یو شمېر هېوادوال وايي چې هندوان او سیکان د کابل او نوي ډیلي ترمنځ د نویو اړیکو له کبله د بریدونو هدف ګرځي. زه افغانه یم، موږ افغانان یو. له ویزې پرته او یا د ویزې له پای ته رسېدو وروسته ان هند کې د پاتې کېدو اجازه هم نه لرو. خو بیا هم د هند ټاپه راباندې لګول کیږي."
د ایران پوځ په سیمه ایز وخت شنبه اپریل ۱۳ (وري ۲۵) ناوخته ویلي چې د ایران پوځ د دې هیواد په لور بې پیلوټه یا ډرون الوتکې توغولي دي.
د پوځ ویاند دانیال هاګاري په یوې اعلامیې کې ویلي چې دا الوتکې د ایران د خاورې څخه توغول شویدي.
ویاند ویلي چې د متحده ایالاتو او نورو شریکانو سره په ګډه کار کوي چې د دې بریدونو پر ضد اقدام وکړي او شنډې یې کړي.
سپینې ماڼۍ په یوې اعلامیې کې ویلي چې د ملي امنیت ټیم په منظمه توګه جمهور رئیس جو بایډن ته معلومات ورکوي. په اعلامیې کې همدارنګه ویل شوي چې د جمهور رئیس ټیم د اسرائیل او نورو متحدینو او شریکانو سره په دوامداره توګه په اړیکې کې دي.
په اعلامیې کې یو ځل بیا د اسرائیل سره د متحده ایالاتو د نه "بدلیدونکي ملاتړ " یادونه شوې او پکې ویل شوي چې "متحده ایالات به د اسرائیل ولس سره ولاړ وي".
غبرګونونه:
د بریتانیې صدراعظم ریشي سوناک په اسرائیل د ایران د بې پیلوټه یا ډرون الوتکو توغیدل غندلي دي او د اسرائیل د امنیت د دفاع ډاډ یې ورکړی.
د بریتاینې مشر په یوې اعلامیې کې ویلي، " مونږ د خپلو متحدینو سره یو ځای په عاجله توګه د وضعیت ثابتولو لپاره کار کوو چې د کړکیچ پراخیدو مخه ونیسو. هیڅوک د وینې نوره تویدونه نه غواړي".
د طالبانو مشر مولوي هبت الله اخوندزاده په خپلې اختریزې وینا کې پر خلکو غږ کړئ چې د اوسني نظام ملاتړ وکړي او په وینا یې خپل هېواد او اقتصاد خپله جوړ کړي.
نوموړي یو ځل بیا ټینګار کړی چې د ده په ټکو له اسلامه نه تېرېږي او "حدود به پلې کوي."
هغه په خپله نژدې نیم ساعته وینا کې بیا بیا هڅه کوله د بشري حقونو په اړه د خپلو پرېکړو دفاع وکړي او ټینګار یې دا و چې د ده په ټکو "شریعت" پلی کوي، داسې حال کې چې ګڼ نړیوال بنسټونه یې له بشري حقونو سره په ټکر بولې.
د طالبانو مشر ملا هبت الله اخند خلک یووالي ته وربللي او وايي چې د دوی ملاتړ دې وکړي، دغه راز پر طالبانو یې غږ کړی چې خلک خپل کړي، "دا مجاهدین دې هم خپل خلک داسې بولي، چې له دوی سره په سنګر کې شریکان دي، له دوی سره په امارت کې شریکان دي. موږ ته تاسو کافي یاست. نور چا ته ضرورت نشته، خپل ملک مو خپله جوړ کړئ، خپل نظام خپله جوړ کړئ او خپل اقتصاد مو خپله جوړ کړئ. خپله ځانونه خود کفا کړئ."
خو نوموړي دا نه دي ویلي چې له خپلو سره خبرې کوي او که نه. مخکې طالب ویاندویانو بي بي سي ته ویلي وو چې د طالبانو حکومت مخالفانو سره خبرو ته اړتیا نشته.
د طالبانو ویاند ذبیح الله مجاهد په خپله اېکس پاڼه لیکلي، نن د کندهار په مرکزي عیدګاه کې د کوچني اختر لمونځ د مولو هبت الله اخوندزاده په امامت ادا شوی دی.
ښاغلي هبت الله پرته له دې چې کوم ځانګړي شخص ته اشاره وکړي، وویل چې په خپلو منځونو کې دې له اختلافونو څخه ډډه وکړي.
"یو بل سره نژدې شئ او مینه او محبت پیدا کړئ. خپلو منځونو کې جوړې وکړئ، سوله وکړئ او بدۍ ورکې کړئ. له زړونو مو کینې او حسد وباسئ او یو بل ته بښنه وکړئ. له یو بل سره به په اختلاف او ټکر کې راځئ، نن یې ورځ ده چې تاسو عفوه وکړئ. هر چا چې ستاسو پر حق تېری کړئ، نن بښنه ورته وکړئ."
دا وروستیو کې د نجونو د زدکړو او د ښځو د کار په اړه د طالب مشرانو نظرونه سره وېشلې ښکاري.
د طالبانو مشر خپل جنګیالي یو ځل بیا د جګړې لپاره تیارئ ته وروبلل او وايي، باید قربانیو ته تیار اوسي، "لکه پرون مو چې په سختي کې استشهادي کوله، فدایانې مو کولې د کامیابۍ لپاره، نن په راحت کې دغسې قربانۍ ورکړئ، شا ته نه شئ، کمربند مات نه کړئ."
هغه زیاته کړه، "افغانان پر اسلام معامله نه کوي، چې کولای یې پرون به یې کړې وه، په لکهاوو شهیدان به یې نه ورکول. کورونه یې ولې خرابول؟"
هغه یو ځل بیا ټینګار وکړ چې له شریعت به یو قدم هم تېر نه شي.
مولوي هبت الله اخوندزاده د خپلو خبرو په ترڅ کې د نجونو ښوونځیو د بیا پرانیستل کېدو او د ښځو د حقونو کومه یادونه ونه کړه.
څه باندې دوه نیم کاله کېږي چې طالبان بیا پر افغانستان واکمن شوي، خو تر اوسه یې یوه هېواد هم حکومت په رسمیت نه دی پېژندلی.
نړیوالې ټولنې د طالبانو رسمیت پېژندنې لپاره ځینې شرایط وړاندې کړي، چې طالبان یې منلو ته زړه نه ښه کوي.
د پاکستان د کرکټ د ملي لوبډلې کپتان بابر اعظم په خپلې یوې نوې مرکې کې د افغانستان له لوري د پاکستان د ماتولو په اړه خبرې کړي دي.
بابر اعظم تېره ورځ یکشنبه اپریل اوومه (حمل۱۹) د پاکستان د (ARY News) سره په خبرو کې ویلي دي چې د ۲۰۲۳ کال د کرکټ د یوې ورځنیو لوبو په نړیوال جام کې په افغانستان باندې د لوبې له بایللو وروسته شپه یې خوب نه دی کړی.
هغه ویلي دي چې دا ماتې دومره «دردونکې وه، چې خوب مې ونه کړ» او لږ وخت یې ونیوه چې بېرته عادي حالت ته راوګرځي.
تر دغې لوبې وروسته د افغانستان لوبغاړي رحمان الله ګربز هم د پاکستان له بابر اعظم سره لیدلي وو. په ټولنیزو رسنیو کې د هغه ویدیو او تصویر خپاره شوي چې بابر اعظم ورته یو بیټ ډالۍ کوي. ګربز ویلي وو چې بابر اعظم یې هېڅکله داسې خپه او خواشینی لیدلی نه و. ګربز د پاکستان په خلاف لوبې کې پنځوسیزه کړې وه.
افغانستان د ۲۰۲۳ کال د اکتوبر په ۲۳ نېټه د هند د چینای په ښار کې د دوو لوبغاړو په سوځېدو سره د پاکستان د ۲۸۲ منډو هدف پوره او تاریخي بریا یې ترلاسه کړه.
افغان لوبغاړي دا ګټه ځکه تاریخي بولي چې په لومړي ځل یې پاکستان ته په یو داسې نړیوال ټورنمنټ کې ماتې ورکړه.
د پاکستان خلاف د دغې لوبې غوره لوبغاړی ابراهیم ځدراڼ و چې ۸۷ منډې یې کړې وې. هغه خپله جایزه له پاکستان څخه ستنېدونکو او شړل کېدونکو کډوالو ته ډالۍ کړې وه.
دې کار په پاکستان کې د کرکټ د پوهانو، کارپوهانو او مینه والو غوصه پارولې وه. دوی ویل چې پاکستان میلیونونه افغانانو ته ځای ورکړی دی او ابراهیم باید دا کار نه وای کړی، خو یو شمېر افغانانو د ابراهیم دا کار ستایلی و او دا یې یو بشري خواخوږي بللې وه.
د افغانستان د کرکټ یو شمېر مینه وال په نړیوال جام کې د پاکستان ماتول د نړیوال جام ګټل بولي.
نور خبرونه
ولي الله ملکزی
آیا دی ټکي ته مو پام دی چې په قرآنکریم کې د الرِجال (سړي) په نوم سورت نه شته، خو د النِساء (میرمنې) په نوم راغلی دی؟ که د خالق تعالی په سپیڅلي کتاب کې د نوح، ابراهیم او محمد (علیهم السلام) په څیر د سترو استازو د شهامتونو، دعوتونو او کړاونو خاطرې د سورتونو په بڼې یادې شویدي، نو د یوې پتمنې پیغلې (مریم) په نوم سورت هم شتون لري چې د ګردې نړۍ د میرمنو په متن کې د هغې د غوره والي او برائت سند ګڼل کیږي.
که د آسیه غوندې یوه مؤمنه او غاوره میرمن، د کوم خدايګوټي د قصر بي بي هم وي، نازولی موسی (ع) به په خپلې غیږې کې نیسي او د شریر سړي له شر څخه به یې ساتي. البته، څه وخت چې ښځه کنجره او پلشته شي، هغه بیا که د نوح یا لوط (علیهما السلام) میرمن هم وي، د بغاوت جنډه به پورته کوي او د خیانت په هنداره کې به خپله مشاده ویني.
آیا خبر یاست چې کله به حضرت فاطمه د خپل پلار، حضرت رسول (ص) کور ته راغله، نو هغه به ورته پاڅید، ښُکل به یې کړه او په خپل ځای به یې کښینوله؟
زما یقین دی، دا به مو هم د تاریخ په پاڼو کې لوستي وي چې پیغمبر صیب د حجة الوداع په ورځ، د عرفې د غونډۍ د پاسه د یولک اصحابو په وړاندې د عرب عجم، سپین تور او له نر سره د ښځې د برابرۍ اعلان وکړ چې دوئ ټول له آدم څخه پیدا دي او آدم له خړې خاورې!
فکر کوم دا به مو هم اوریدلي وي چې همدغه رښتیني نبي، د خپل زنکدن په ورستیو شیبو کې چې په ډیر سخت تکلیف کې وو او خولې ترې بهیدلې، فاطمه یې را وغوښتله، خپلې سینې ته یې نژدې کړه او په تکرار سره یې وویل: (أيها الناس، اتقوا الله في النساء، اتقوا الله في النساء، أوصيكم بالنساء خيراً - ای خلکو! د ښځو په هکله له الله څخه وډاریږئ، له میرمنو سره په چلند کې الله مه هیروئ، زه تاسو ته له ښځو سره د ابرومندې ګوزارې توصیه کوم).
ښه نو، اوس تاسو ووایاست چې آیا ښځه د نر په څیر، انسان نه دی، پوره انسان، برابر انسان او د پوره کرامت څښتن انسان؟ که خالق ته مخ او مخلوق ته شا کړو، آیا موږ خپلو لوڼو، خویندو او میرمنو ته د هغوئ مشروع، انساني او مدني حقوق ورکړي؟ کنه هم ځان غولوو او هم د نورو په سترګو کې خاورې شیندو؟
آیا په دې پاسني تصویر کې زما د ګرانو لمسیو دغه انځور، تاسو ته مازې اختریز شعار ښکاري که د شعور یو لالهنده غږ؟ که ځواب مو « هو » وي، نو راځئ چې دغه غږ د امانت په ډول، په ګډه بدرګه کړو ترڅو نورو غوږونو ته هم ورسیږي.
کور مو له پتاسو ډک
عید همه تان خجسته باد
بسمالله الرحمن الرحیم
تاریخ : ۲۰/ ۱ / ۱۴۰۳
شورای رهبری اجماع بزرگ ملی افغانستان فرارسیدن عید سعید فطر، جشن بزرگ اسلامی که نماد پاکی، بخشش و همدلی است، بهترین و صمیمانه ترین تبریکات خویش را به کافهٔ ملت، همه مسلمانان جهان و فعالین اجماع بزرگ ملی افغانستان تقدیم میدارد. از خداوند متعال میخواهد که این عید نور و برکت را به خانههای شما بیاورد، دلهایتان را از نور ایمان و محبت پر کند و زندگیتان را با سعادت و موفقیت همراه سازد. بگذارید عید فطر ما را به سوی مهربانی بیشتر، فهم متقابل، اتحاد و پشتیبانی از یکدیگر هدایت کند.
شورای رهبری اجماع بزرگ ملی افغانستان بمثابه محور نیرومند تجمع ساختارهای بزرگ کشور از همه افغانها و نهاد های افغانی می طلبد که به استقبال عید سعید فطر راه صلح و همیاری را در پیش گرفته، راه افروختن آتش جنگ های نیابتی خانمان سوز را مردود شمرده، مشکلات کشور و مردم را از راه تفاهم، مذاکره، تعامل و تعاون بین الافغانی حل و فصل نمایند.
اجماع بزرگ ملی افغانستان با درک رسالت ومسئولیت ملی و اجتماعی خویش ناظر وضعیت نگران کنندهء کشور ومردم خویش بوده وبا تحلیل عمیق وهمه جانبهٔ روند های سیاسی، اجتماعی، امنیتی و اقتصادی کشور به این نتیجه رسیده است که امنیت سراسری وثبات سیاسی دائمي درکشور را می توان از طریق ایجاد دولت قانونمدار ملیِ اسلامی و با ثبات، برخاسته از ارادهٔ ملت و مبتنی بر عدالت اجتماعی که در آن چانس های مساوی اشتراک در امورمیهنی برای همه اتباع کشور، اعم از زن و مرد مساعد باشد، بوجود آورد.
به این منظور اجماع بزرگ ملی افغانستان که از ساختارهای سیاسی و اجتماعی که متشکل از احزاب، نهاد ها، شوراهای قومی و شخصیت های مستقل دینی، علمی و تخصصی میباشد، تکوین می گردد؛ در امرمتحد ساختن تمام نیروهای ملی، صلح پسند، ترقی خواه، ومردم دوست ازطریق مبارزهٔ سیاسی مسالمت آمیز و راه اندازی گفتمان بزرگ ملی و بینالمللی دست بکار شده است. با توکل بخداوند متعال وهمت عالی مردم با دیانت افغانستان اهداف مندرج (تفاهم نامهٔ همکاری و کار مشترک بین ساختارها، ائتلاف ها، حرکت ها و نهاد ها) را عملی میسازد.
اجماع بزرگ ملی افغانستان راهبرد ( میکانیزم) معقول، علمی و مطابق با شرایط عینی تعامل و گفتمان با طالبان که در افغانستان قدرت سیاسی را در دست گرفته اند، تدوین نموده است و به این نظر است که برای بیرون رفت از بن بست موجود «در تعین راهبرد و راهکار از تعقل، درایت، از خود گذری و پالیسی سالم با در نظر داشت اوضاع سیاسی داخلی، منطقوی و جهانی کار گرفت. اجماع بزرگ ملی افغانستان باورمند است که در شرایط موجود با یک حرکت فراگیر و بسیج همگانی نیروهای سالم و مصلح، میتوان از این بن بست بدر شد.»
بناٰء اجماع بزرگ ملی افغانستان از تمام ساختار ها و احزاب سیاسی، سازمانهای اجتماعی، جامعهٔ مدنی، نهادهای حقوقی در داخل وخارج کشور که واقعاً و خاص از برای خدا، امتیازات ملی، خواستها، انتظارات و احتیاجات مردم را علیاتر از امتیازات شخصی و گروهی میدانند؛ صادقانه، بی آلایشانه و وطندوستانه تقاضا مینماید که بخاطر درمان رنجهای بیکران مردم افغانستان در ایجاد نیروی واحد و متحد ملی سعی و تلاش نمایند. (اصول کاری اجماع بزرگ ملی افغانستان) که به اتفاق نظر اضافه از بیست ساختار بزرگ سیاسی تدوین گردیده است، راه مناسب و معقول اتحاد نیروها و اجماع سراسری ملی را ترسیم نموده و جوابگوی مقتضیات وحدت عمل نیروهای ملی و وطندوست می باشد.
خواهران و برادران عزیز!
این عید بزرگ دینی فرصتی است برای تجدید نیت، تقویت پیوندهای انسانی و اسلامی و یادآوری اهمیت همدلی و همزیستی مسالمتآمیز در بین همهی ما. بیایید در این روزهای مبارک، دستهای یکدیگر را برای ساختن آیندهای روشنتر و پر از امید برای کشور عزیزمان افغانستان قویتر بگیریم و فریب هیچ اهریمن قسم خورده را نخوریم!
با احترامات فایقه
رهبری اجماع بزرگ ملی افغانستان
نوروز اولین روز بهار است و در آن طبیعت از خوابی طولانی بیدار میشود و مجددا زندگی خودش را از سر میگیرد. مردم هر ساله شروع فصل جدید طبیعت را جشن میگیرند. آنها سعی می کنند با خانه تکانی دلهای شان، فصل جدید و پر باری را در زندگی شان رقم بزنند. نوروز در ایران و افغانستان آغاز سال نو است و در کشور های تاجکستان، روسیه، قرغزستان، قزاقستان، سوریه، عراق، گرجستان، آذربایجان، البانیا، چین، ترکیه، ترکمنستان، هند، پاکستان، و ازبکستان، مردم این جشن را بر پا می دارند. در ۷ کشور روز نوروز تعطیل رسمی است و در جاپان که در خارج از جغرافیای نوروز است نیز این روز تعطیل است و روز آغاز بهار نام دارد، طولانیترین تعطیلات نوروزی در جمهوری آذربایجان است که ۷ روز است و از ۲۰ مارچ تا ۲۶ مارچ ادامه دارد.
در بسیاری از کشور های آسیایی نوروز را آغازگر رستاخیز طبیعت، گاه رویش و زایش باغ و بوستان میدانند و بر این باور هستند که در نوروز، همزمان با طبیعت، باید روزگار نو و جدیدی را با روان و نگرش نو، در تنپوش تازۀ آغاز کنند، وضعیت تابش خورشید و برابری روز و شب در اعتدال بهاری مبنای محاسبۀ نوروز و جشن نوروز با تحویل سال یا لحظهٔ برابری اعتدال بهاری آغاز میشود؛ لحظۀ که خورشید در سیر ظاهری خود در ابتدای برج حمل، از استوای زمین گذشته و برابری روز و شب رخ میدهد.
نوروز در تقویم میلادی در بیشتر سالها با ۲۱ و گاه ۲۰ و به ندرت ۲۲ مارچ مطابقت دارد.
نوروز به عنوان یک جشن قدیمی و کهن از اقوام متعددی در منطقه به ارث رسیدهاست و از آن به عنوان نماد پیوند دهندۀ افراد و اقوام یاد میشود.
نوروز در تاریخ هند ریشۀ طولانی در فرهنگ این منطقه دارد، در زمان حکومت مغولها بر این سرزمین، نوروز شکوه جشنی ملی را داشتهاست.
ابوالفتح جلال الدین محمد اکبر(۱۶۰۵–۱۵۴۲م) نقش مهمی در اشاعۀ فرهنگ پارسی در سرزمین هند داشت او در سال ۹۹۲ هجری (۱۵۸۴م)، تقویم اسلامی را منسوخ و تقویم خورشیدی پارسی زبانان را به جای آن رواج داد.
اکبر بزرگ که زندگینامۀ رسمی خود را به پارسی نوشتهاست، چنین توصیف میکند که با زنده کردن جشنهای کهن که به مدت هزار سال از شیوع افتاده بود، شادی به خاطرههای مکدر و غمگین بازگردانده شد او در یادداشتهای خود، دلیل این اقدام را ابتقای مرضیات خداوندی خواندهاست.
جشنهای نوروز در سلطنت ۱۸ ساله جهانگیر، پسر اکبر شاه که بر هند و پاکستان حکومت میکرد، هر سال از ابتدای حمل تا هجدهم حمل جشن نوروز برپا میشد و روز نوزدهم با برگزاری «جشن شرف» پایان مییافت.
بر اساس اسناد تاریخی موجود، ملکه نورجهان، از منجمین میخواسته که رنگ مربوط به سال را به او بگویند تا دیوارها، پردهها، فرشها، لباس و … را به همان رنگ تغییر دهد.
در دربار پسر جهانگیر، یعنی شاه جهان، ۱۶۵۸–۱۶۲۸که سازندۀ تاج محل است هم برگزاری نوروز ادامه یافت، در شهر لکنهوی هند که هر ساله نوروز برگزار میشود هفته نامهٔ با نام نوروز دارد.
نوروز همایون است، نوروز میمون است، نوروز گرامی ست، نوروز خالق طبیعت است، نوروز پسندیده است، نوروز بزرگ است، نوروز فرحت و شادابی آفرین است، نوروز بزگتر از آن است که در تعریف و تمجید بگنجد، نوروز فراتر و گرامی تر از دین است، نوروز یکی از کهن ترین جشنهای به جا مانده از دوران باستان است که هیچ دین و آئینی و هیچ خدای خرد و بزرگی اهلیت و صلاحیت تحریم آن را ندارد.
نوروز و چهارشنبه سوری» از جشنهایی است که از روزگاران کهن بینِ پارسی زبانان رواج داشته و در بسیاری از مناطق مستمر و بدون انقطاع ادامه یافتهاست و مانندِ «مهرگان»، «سده»، «چراغ برات» شب برات، و« یلدا» ریشه در اساطیر و فرهنگِ بسیار کهن این مردم دارد و دارای آداب و رسوم خاص است.
حرکات خورشید که به آن چرخ گردون می گفتند و بهطور مشخص چهار جشن با آن پیوند دارد، نوروز برابری شب و روز. یلدا بزرگترین شب. تموز یا ۱۳ سرطان بزرگترین روز و مهرگان برابری شب و روز پاییزی. تیرگان نام روز سیزدهم تیرماه یا ماه سرطان است. مهرگان نام روز شانزدهم از هر ماه، روز مهر از ماه مهر یعنی میزان.
نـوروز و مهـرگان دو فصل سال هستند: مهـرگان یعنی میزان آغاز زمستان و فصـل سـرما است و نوروز، آغاز فصل بهار و گرماست.
تمام معانی مهر را مسعود سعد سلمان در یک بیت آورده:
روز مهر و ماه مهر و جشن فرّخْ مهرگان
مهـر بفـزا ای نگارِ مهــر چهــرِ مهـربان
در میان همهٔ جشنهایی که در میان پارسی زبانان به دلیل بیتوجهی فرمانروایان و مخالفت اسلام گرایان به فراموشی سپرده شدند، نوروز توانست جایگاه خود را به عنوان جشنی ملی حفظ کند. دلیل پایدار ماندن نوروز را میتوان پیوند عمیق آن با آیینهای باستانی، تاریخ این کشور ها، و حافظۀ فرهنگی مردم آن دانست.
در تاریخ ۲۴ فبوری ۲۰۱۰، سازمان ملل متحد با تصویب یک قطعنامه در مقر سازمان ملل متحد، عید نوروز را به عنوان روز بینالمللی نوروز و فرهنگ صلح در جهان به رسمیت شناخت.
نوروز دلارای دل افروز مبارک
سال نو خورسندی هر روز مبارک
عزیزی غزنوی
تورنتو/کانادا
ولي الله ملکزی
(د سره بیرغ زوال) د یوې داسې څیړنې نوم دی چې روایت، درایت او ولوله په کې یو له بل سره غاړه غړۍ بریښي. دلته د یوې داسې مفلسې ایډیالوژۍ د زنکدن شیبې شمارل شویدي چې له اولې ورځې په ماتې محکومه وه. دلته د کمونیزم په فکري جوړښت او اخلاقي زوال خبرې شوي چې ولې یې په دین پالو ټولنو کې معنوي ارزښتونه اپین وګڼل؟ دلته په اشارو او کنایو کې، د کلخوز او سلخوز اقتصادي نظریه نقد شوې او هغه یې د ملکیت د فطري غوښتنې خلاف یوه ناچله قباله ګڼلې ده. له ختیزې اروپا سره د افغانستان عیني واقعیتونه پرتله شوي، د کلتورونو او دودونو رنګونه په نښه شوي او د برلین دیوال هم له پامه نه دی غورځیدلی.
دلته د خلق او پرچم د کیڼ اړخو ګوندونو د پیدایښت، سیاسي ناندریو او سلیقوي اختلافاتو څخه پرده پورته شوې او د میر اکبر خیبر د ترور په خبر باندې خبره شویده. د کور دننه، د خلقي په خلقي او پرچميانو په خلقيانو د تورونو، تومتونو او ګواهیو ذکر خیر شوی چې د حضرت یوسف او زلیخا یادونه یې تازه کړيده. (وَشَهِدَ شَاهِدٌ مِنْ أَهْلِهَا - د زلیخا د خپلې کورنۍ ماشوم د هغه د برائت ګواهي ورکړه). دلته (د شرق د نابغه او خلاق رهبر) نور محمد تره کي او د هغه د وفادار شاګرد (د ثور د پرتمین انقلاب زړور قومندان) حفیظ الله امین خپلمنځي اړیکې شاربل شوي او د ځینو په وینا، د هغه فاشستي خویونه یې انځور کړیدي.
دلته په ډیر هنر سره، ځای ځای د غوايي د خونړۍ کودتا په ماښام د پیل شوي ناورین او د باروتو د لوګیو، زندانونو او ناځوانه رقابتونو لاملونه او کرکترونه په ګوته شويدي. دلته د لوستونکو په اذهانو کې د وینو، غمونو او بمونو د صحنو د مجسم کولو یوه ښایستوکې هڅه هم شوې چې د تراژیدۍ ترټولو ناخوالی څپرکې دی. دلته د وجدان د ویرجنې محکمې اشارې ترسترګو کیږي او د تاریخ ارشیف ته یې د سپارلو مسیر حتمي بولي. دلته په ډیر تفصیل سره، د مرغومي په شپږمې د تاج بیګ ماڼې کې د انقلابي ملګرو د میلمستیا او نعناع د خوندور سوپ کیسه راغلی او د امین د خنداګانو او خوشباوریو خاطرې هم لیکل شویدي. دلته د ببرک کارمل د (اخلاق شوروي و انسان نوین) شعارونو او د برژنیف سیاسي اشتها او وهمونو ته یوه لنډه وقفه د یادونې وړ ده. د هیواد په هرې کوڅې، بانډې او کلي کې، د شوروي اتحاد د سرو لښکرو بې کرکې جنایتونه افشا شوي او د مرموزو وحشتونو رازونه لوڅ لپړ شويدي.
د جلال آباد د نامرادې جګړې هغه خونړۍ پیښې ترسیم شوېدي چې یو جهادي مشر یې اوس ستره تیروتنه بولي، خو بیا هم د بښنې د غوښتنې هوډ ورسره نه شته. د شاهنواز تڼي کودتا او له حکمتیار سره د تار غزولو داستان، د عبدالوکیل، جنرال عظیمي، آصف دلاور او د شورای نظار د مشر احمد شاه مسعود ترمنځ د جبل السراج تړون، نور هغه څه دي چې په دې کتاب کې ورباندې بحث شویدی.
د دې څیړنې نوښتګر څیړونکي، اجمل اټک یوسفزي د لمر او سیوریي په پیوند کې مزل کړی، خپله عاطفه یې زندۍ کړې او د کیڼ لاسونو سیالو اړخونو متبادل تومتونه یې په بې پرې بڼې کاږلي او له ټولو سره یې ځان په یو واټن کې ساتلی دی. پخپله داسې وايي: (قضاوت، سپینول او تورول زما کار نه دی او نه د کوم لوري یا شخص سره خواخوږي او فکري تړاو لرم. نه د مغرضو کسانو په شان دومره تنګ نظر او وړوکې فکر لرم چې په دغه شان حساسو او ملي مسائلو کې خپل آند او سلیقه ورګډه کړم). زما په فکر، که کوم خلقي دا کتاب ولولي ښايي ووايي چې دا خو پرچمی دی، که پرچمي یې مطالعه کړي نو ممکن ګومان وکړي چې دا کس به حتما خلقي وي؛ خو که اخواني ټپیپه بنده یې ولولي نو ضرور به وپوښتي چې دا په کې لا څوک دی؟
یوسفزی په دې باور دی چې: د افسوس خبره دا ده چې ترننه هم د دغو پیښو اصلي عاملینو یو هم خپلې تیروتنه نه ده منلی. د ولس او تاریخ نه یې بخښنه ونه غوښتله، بلکې هڅه کوي چې خپلو غلطیو، بغاوتونو او دې ستر ناورین ته توجیهات پیدا کړي او د خپلمنځي اختلافاتو پړه هم یو په بل باندې واچوي. دغو سرو انقلابیانو د هیواد اکثریت وګړي اشرار او د امپریالیزم ګوډاګیان بلل؛ مخالفین چار ماري کیدل، پولیګون کې خالي ځای پاتې نه شو او د بي بي سي د راډیو اوریدل جرم وو. خو نن همدغه ملګري د دوئ په اصطلاح له اخوان الشیاطین وړاندې د غرب سیوسیال ته ناست دي.
دا کتاب کې چې ۴۱۰ مخونه لري، ما تر پایه نه دې لوستې خو څو ټکو ته مې پام شو: له ۱۶ مخ څخه تر ۱۰۸ مخ پورې له خال خال پیرګرافونو پرته ټول یې دري/ فارسي دي چې باید ژباړل شوي وای. څو ځایه مې د املائي غلطیو ترڅنګ، ګرامري غلطۍ هم ولیدلې او د علمي میتود له مخې، د کتاب په پای کې د ماخذونو او سرچینو د یادولو په ځای د ۲۹ مطرحو ګوندي او پوځي افسرانو په عکسونو باندې بسیا شوېده. بله دا چې په کتاب کې د ۱۹ برخو یادونه شوې خو اوله برخه یې ما پیدا نه کړه؛ بهتره به وه که کتاب په فصلونو باندې ویشل شوې وای او بیل بیل عنوانه ورته غوره شوي وو.
۵۱ کلن یوسفزی د ننګرهار په کامې کې زیږیدلې، د شعر وږمو او خوږو یې د هیواد او کوزې پښتونخوا د هنرمندانو د حنجرو ذائقه برابره کړې او د هندوستان څو کلاسیکو سندرغاړو یې هم اشعار زمزمه کړیدي. تردې یې دمه پنځلس کتابونه د نثر، شعر، طنز، ناول او تحقیق په برخې کې لیکلي او چاپ کړي چې ارګ یا مرګ، پښتانه مباح الدم دي، رڼې اوښکې او د شربت ګلې کیسه یې د یادولو دي.
زه ګران اجمل جان ته له ستر خالق څخه د لازیاتو نظمونو، نثرونو او پنځونو توفیق غواړم او هیله کوم چې قلم یې تل له رنګونو او ذهن یې له رنګینو خیالونو ډک وي.
—------------------------------------------------
پاملرنه: که لوستونکي وخت او علاقه لري، کولاې شي د ملکزي نورې لیکنې او څیړنې د هغه په فیسبوک او یوټیوب چینل کې ولولي او وګوري. ادرس یې دا دی: Wali Malakzay
۲۷/۲/۲۰۲۴
سید عبید الله نادر
د فانی دنیا د سست بنیادۍ په هکله ،او د فانی دنیا د نازکو لمحو نه د عبرت درس اخیستل، او په دې ګلشن کې په هیڅ شي له تغا فله نه تیریدل ،دلته د روانو اوبو د کذر نه هم عبرت ټکي راټولول ،او دې ته هم پام اړول ،چې دلته ګوندی هیڅ شی بی حکمته پیدا نه دی ،د لته خار وخس ته د معرفت په نطر کتل ، او هیڅ شي بی حکمته نه بلل ،او د هرې پاڼې نه حکمتونه اخیستل،او روزګار د ګذر نه درسونه اخیستل ،یا د روزګار د مکتب څخه درسونه او پندونه اخیستل ،او خپل بی بقا عمر ته متوجه کیدل ، او دي ته هم پام اړول ، چې د غه سبا چې مونږ ورته انتطار یو ،چې دا سبا به وي او که نه، یعنی چې دا سبا چې مونږ ورته انتطار یو چې دا سبا به راځي او که نه، ځکه یو شیبی کې له دې فانی دنیا نه تلونې یو ،او یا بی خبره تګ لرو ،نو په کار ده چې د غرور او تکبر نه ځان وساتو ،چې د بایزید بسطامی په قول چې( هرګز از متکبر بوی معرفت نیاید)یانې هیڅ کله د متکبر نه بوی د معرفت او پوهنې نه راځي یانې څوک چې د خپل عاجزۍ درک کوی ، بی له شکه چې د معرفت وږمې ترې راخیږي ، دلته ښايی د عبرت غوږونه خلاص وساتو او د زمانې د هر ادأ نه چې زمونږ د عبرت او پند له پاره راڅرځي د عبرت ټکي واخلو او راټول کړو،یعنی د عبرت او د لټون د زړه سترګي خلاصی وساتو، او د عبرت په آېینې کې یو ځل خپل انجام ووینو ،یانی د ګل د هرې پاڼې د لویدو سره مونږ لکه د حال خاوندانو په څیر ،باید د خپل انجام درس ترې واخلو، یا خپل انجام په کې ووینو،او ترې درس واخلو،
هره پاڼه چې د ګل څخه تویزي
صاحبدل په خپل انجام باندی پوهیږي
نادر
او د صاحبدلانو په شان او د ژور درک خاوندانو په شان د زمانی د هر ګذر نه د عبرت درس واخلو
او د زړه او درک خاوندانو په شان د عبرت درس تری واخلو ،نو زما لاندني اشعار یو بیتی او څلوریځي ټول چې په دې مختصر کې دي،ټول په همدې خبرو او همدي محور او دا پورتنې ټکو راڅرخي ، او دا مطالب په خوا کې نیسي ،چې د دنیا د سست بنادۍ او بی وفایي نه په کې حکایت دی.او انتباهی،تعلیمی ، اخلاقی او تربیوی اړخونه لري، خو افسوس چې انتباهی اشعار، نثرونه او ادبی مطالب چې انتباهی وي ، او بیدارونکي بڼه ولري، څوک یې نه لولي ، او که څوک یې ولولي هم ، نو معنی ته یې نه ځیر کیږي ،نو بیا هم د هغه دوستانو له پاره چې په دي مطالبو یې سر خلاصیږي ،نو شعرونه څلوریځي او یو بیتې می چې د یوې رساله ګوټي تر حد او اندازې دي، د ادب مینه والو ته وړاندی کوم ، هیله ده چې د عبرت په دي آئینه کې هر څوک خپل ځان وویني ،او د انتباهی اړخونو او بڼو څخه یې د عبرت ټکي راټول کړي او خوند ترې واخلي ،
زما یو بیتۍ
هره پـــــاڼه چي د ګــل څـــخه تو یږي
صاحبدل په خپل انجام باندی ، پوهیږي
««««««««««««««««««««««
چي هر چا نه په دنیا کې ، تل قربان او صدقه یم
په خپل عجز یم رسیدلی ، ځکه دومره شکسته یم
«««««««««««««««««««««««««
په غرور کې ، په ټول عمر وم ستـــــومانه
چي په خود شــــوم ، عمر تللی وو له ما نه
»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»
که دنیا بی وفایي نه ، څوک غافل دی
د عبرت درس په فریاد کې د بلبل دی
««««««««««««««««««««««««
که دمرګ څخه ډار نه وي ، دا به څنګه زنده ګي وي
مرګ نشان د معرفت دی ، په هر شی، چي په خلقت دی
«««««««««««««««««««««««««««««««
په غرور کې مي نظر وو په خپل ځان
عاجزۍ کې مي نظر شو په جــــــــهان
»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»
بزرګۍ زیری می هلته په نصیب شو
چي د اوښــــکو ، سیــــــــلابو ، لمبیدلم
»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»
انګازی چي د غرور می هر خوا اوری
زه همــاغه پرونۍ یم ، د خـــپو خاورې
»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»
په یوه نفس په سوړ، د محشر لمر شي
که دا خپل سوزاو ګداز راسره مل وي
»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»
رژیدو د ګل ته وګوره په خود شه
دفاني دنیا نه ، دومره اشارت بس
»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»
د ویالي تر غاړه ، وګوره ، د عمر ګذر
خاوندانو ته دفهم ، همدومره اشارت بس
»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»
دا چي څو کر خي په ګوتو باسی ، لارې
دغه ګوتي به سبا وي ، د ګـــور خاورې
»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»
بی خــــــبره یو شــــــیبی کې و له فانی دنیــــــــــــا یم تلـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــونۍ
په خپل حال باندی می پام دی ، ځکه یمه ژړه غونۍ
»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»
درنه چوپتیا ده ، په نظر کې د غافل په هدیری کې
د عبرت رســــــــا غوږونه ، تر ی نه اوري حکـــــــــــــــــمتونه
»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»
زمانه په هر انداز عبرت سازی کړي
تر څو ویښ کړي له لکونو، له غافل
»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»
چي لــــــــــــــــــه مکــــــــــــره ، د فـــــــــــاني دنیـــــــــــــــــــــــا خـــــــبر وي
په خپل حال باندی یي ، هر لمحه نظر وي
»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»
لکه ګل په شان غوړیږو،بیا یوه خولګي،خندیږو
خو په رمز کې د فانی ژوند ، تر قیامته نه پوهیږو
»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»
فرصت مو غنیمت کړۍ ، ځان مه پریږدۍ وزګار
زمانه هســــــــــــــــــي تیریږي ، درنګ نه کــــــــــــــــړي، روزګار
««««««««««««««««««««««««««««««««««
چي فاني دنیا له مکره وي ، غافل
دا ده نښه د مغرور او د جـــــــــــــــــاهل
»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»
هر شی چي ګورم ، فنا کیږي ، دلته هیڅ شی نه پاتي کیږي
عبرت په سل رنګه طرزونو، په دي چمن کې ښکاره کیږی
»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»
لکه تصویر په سینمـــــــا کې ، پردي له مــــــــــــــــــــــــــــــــــخي نه تیریږي
غافله زه یم له حقیقت نه ، چي راته ژوند غوندی ښکا ریږي
»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»
د عبرت نښي به ډیري ورښکاره شي
چـــــــا چي سترګي وي پرانیستي د لټون
»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»
««««««««««««««««««««««««««««
تصور کې چي خپل عجز مخي ته دریږي
د زړه ویني می له سترګــــــــــــــــــــــــــــــــــــو نه توییږي
««««««««««««««««««««««««««
نه پو هیږم څه اسرار دی دفنـــــــــــــــــــــــــا ،او څه حکمــــــــت
چي چا ونه لوست له دي دیوان نه حرف و عبارت
«««««««««««««««««««««««««««««««««
نه پوهیږم چي زه څه یم ، پیدا شوي زه په څه یم
سر ګردانه دي عالــــــــــــــــم کې ، له معنی نه خبر نه یم
«««««««««««««««««««««««««««««««««
له دي خاورو پیـــــــــــــــدا کـــــــــــــــیږو ، په همـــــــــدي خـــــــاورو فنا کیږو
په همدي دستور روان یو ، په خپل تکلیف هم نه پوهیږو
«««««««««««««««««««««««««««««««««
څوک هر لمحي کې ، د دنیا له مکارۍ وي ، خبر دار
څــــــــــــوک په آواز د کلندونو ، د ګور کن کې شي بیدار
»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»
چي تیریږۍ می له قبره په غرور او به خرام
دلته وګوره آیيني کې ، د عبرت خپل انجام
««««««««««««««««««««««««««
په ټول عمر په عذاب کې ، روح او تن وو
عمر نه وو ، په رښــــــــــــــتیا چي ځنــــــــــکدن وو
»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»
تن وجود مو په ټول عمر خوار و زار وو
ژوندون نه وو، هسي مرګ ته انتظار وو
««««««««««««««««««««««««««««««
زه همداسي چي یو دم ، بی خبري کې یم راغلی
بی خـــــــــــــبره یوه ورځ به ، له فــــــــــاني دنیا یم تللی
««««««««««««««««««««««««««««««
تغافل په دي چمــــــــــــــــن نه دی ، په کار
ځکه پټ یي خار وخس کې دي ، اسرار
»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»
اشارت د عاجزۍ دومره دی ، بس
چي طوفـــــــــــــان کې د فنا یم لکه خس
»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»
لا یو دوه ټکي پوه نه وم ، په اســــــــــــــــــــــــــــــرار د دي دنیا
چي می تګ شو ، په حیرت کې ، د عدم په لورې بیا
»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»
د عارف په هر قدم کې ، په خپل حال باندی وي پام
ځکـــــــــــــــــــــــــــــــــه ويني په رڼا د معــــــــرفت کې ، خــــــپل انـــــــــــــجام
««««««««««««««««««««««««««««««««
خبر دار له خپله حاله وي ، مدام
چي د زړه په سترګو چا ولید انجام
««««««««««««««««««««««««««««
پیدایښت کې چي له خاورو یو پیدا
فرق به څه وي ای غافله زما و ستا
««««««««««««««««««««««««««««
پیدایښت کې چي له خاورو یو پیدا
فرق به څه وي ای غافله زما و ستا
»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»
که مي سر شي په لحد کې ایری خاوري
هر ذرې کې به مصرع ســـــــــــــــــــــتا د ثنا وي
»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»
ډیر حکمت په پټه خوله د ګل کې ، پروت دی
چي په رمـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــوز باندی یی رســــــــــــــــی ، بلـــــــــبلان
»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»
د محشر د لمر به تاو هم ماته نه وي
که زما سره وي ، دا نمــــــــــــجني ، سترګي
»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»
په وجود کې ، روح اوتن راته ژړیږي
اشارت چي د رفتن ، راباندی ، کیږي
«««««««««««««««««««««««
داسي مه ګڼه چوپتیا می ، چي په هیڅ هم نه پوهیږم
لکـــــــــــــــــــــــــــــــه ګل په خامـــــــــــــــــــوشۍ کې ، په هزار ژبـــــــــــــــو وییږم
»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»
درست وجود می ، لکه خس راته ښکاره شو
لامبو زن ، چي په ګــــــــــــرداب د کایيـــــــــــــــــــــــــــنات وم
»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»
که عدم دی که هستي ده ،که نیستی ده
په دي یو ځـــــــــــای کې هم نشته ،هوساینه
»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»
»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»
نازک وختونه
ساقــی ژر کړه ، د شــــــــــرابو نوبتونه
چي تیریږي ، د دنــــیا نازک وخـــــتونه
تر دي دمخــــــه ، چي مـکاره زمـــــانه
د سر کنډول څخه مو جوړ کړي جامونه
»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»
اندیښمند وګړي
د چا په مرګ باندی خندا نه ده په کـــار
چي ټاکـــل شوی ده ، بشــر ته دغه لار
په جهان وي اند یښمـــند هغـــــه وګړي
چي یي تل وي له خپل انجامه ځیني ډار
«««««««««««««««««««««««««««««««««
د غرور په لومه
څوک چي لافه د هستی وهی جــاهل دی
له خپل عجز ا و له انجام ځینی غافل دی
له خپل ځانه بی خبر ، هغــــه نادان وي
چي په لومه د غرور، نښـــتی ، تل دی
««««««««««««««««««««««««««««««
د بلبلې پیغام
خــبر نه یـــي، د ســــحر په وخت بلبله
ژړه غونی ، لــه فــانی دنیــا په خـــپله
دا پیـغام یي ، په فریاد کې دی ، نغښتي
چی غفلت له خوبه ویښ ، شه ای غافله
»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»
د عبرت آوازونه
چي می پورته په غرور کــړل ، قدمــونه
له دي خاورو نه تر غوږ شول ، آوازونه
قـــدم رو ږده ، ای نـــادانه ، بــی خــبره
چي کـکرې دي ، مخـــونــه دي لاســونه
»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»
ازلی علم
له سپیرو خاورو یي ، جــوړ کړو زمونږ پیکر
نښي یي کیښودي ، په کــې د خـــــــــپل مظهر
که په سترګو د حکمت ځیر شئ ، خپل ځان ته
ښکـــــــاره به شـــــي ، د ازلي علــم ،ګـــوهر
»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»
فانی دنیا
زه هغه وم ، چي مي تل وو ، په خپل حــال باندی ژړل
هر نظـــــر کې د عبرت می ، خپل انــــــجام ته وو ،کتل
خواهشاتو د خپل نفس هومره ځـــــان باندی ، میشته کړم
چي یي هر دم د فـــاني دنیا لــــه مکره کــــــــــــړم غافل
»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»
د روزګار مکتب
لوړ مکــــــتب د فلسفی دی ، روزګار
لوی استـاد دی ، د نادان او د هوښیار
د عبرت نښي پرتي دي هر زمـان کې
صاحبدل که وي ، په زړه باندی بیدار
«««««««««««««««««««««««««««
نوی عبارت
له هر بوټي د ګلــــشن نه ، بوی د رحمت راځي
له خاموشه خوله د ګل نه ، رمز د حکمت راځي
خـــاونـــــدانو ته د حــــــال ، پــه دي چمن کې
خار وخــس څــخه ، یو نـــوی ، عبارت راځي
«««««««««««««««««««««««««««««
د فانی دنیا عمر
ساقی راوړه ډک جــامونه ،په ســبا اعتبار نشته
دغــه دم په تیریدو دی ، په دنیــا اعتـــبار نشته
ته به څو پوری ډاډه یي ، د فـــانی دنیا په عمر
دلته هر شی ګذری دی ، په هیڅ چا اعتبارنشته
««««««««««««««««««««««««««
سست بنیاد
که هر څومره په دي کور باندی ، خواری کړم
مهـــارت د استــادۍ ، او معمــاری کــــــــــړم
پاتي کیږي بــــه ضرور، په یـــــــوه ورځ کې
د فـــانی دنیـــا په مــخ چــــي ، آبــــادی کــــړم
«««««««««««««««««««««««««««««
نیمګړې آرزو ګانی
لا جوړ نه وي ، دوه دیوالــه مو د کور
اجل راشي په تړون کـــې شو ، د ګور
آرمانونه ، آرزو ګــاني شي ، نیمګړي
دي دنیــــــا نه په سفر شــو، په بل لور
»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»
انجام لیدل
هره خښـــــــــته له بنیاده ، دلتــــه خـــام وینم عالمه
د دنیا د مکــــــــارۍ هر خـــواته دام وینـم عــالــمه
داچي زه یم هر لمحي کې ، په سوچونو اندیشنو کې
زه د زړه په سترګو خدایږو، خپل انجام وینم عالمه
»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»
د هستی نظام
د رحمت ورښت دي تل ، په خاص وعام دی
نیم کـــــتو کې دي ، په هرڅــه باندی پام دی
فلسفیـــان متــحیر دي ، ستــــا حــــــکمت ته
چي دا څرنــــــګه جوړښت ، ستا د نظام دی
««««««««««««««««««««««««««
د اجل کمین
په فاني دنیا می هیڅ اعتــــــــــــبار نشته
ځــکــــه دی نه ،د وفـــــــا انتــظار نشته
اجل هر ځای په کمین کې راته ناست دی
یو شیبه ، د اوســــیدو اخــتیار نشــــــــته
»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»
خپل عجز
یو شیبه لکه د ګرد په شـــان ښکاره شوم
په حیرت کې ، د جهان په ننــــداره شوم
لا په خپل عجز می ، نظر نه وو، لویدلی
چي لــه دي دارفنـــا نه ، آواره شـــــــوم
»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»
په رڼو سترګو نظر
دغه وخت دی ، چي په خلاصو سترګو و ګورو دنیا
ځان خبر کړو د هستي لـــــــه فلــسفی ، او له معنی
که نه بیا به پس له مرګه ، ډیر کــــلونه او عمرونه
خاوری خاورې به پراته یو ، د عــدم په لارې بیـــا
»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»
د معنی لټون
د اجل څخه مو نشته دی ، خلاصون
که په پوهه ، ارسطو شــو ، افلاطون
بوعلی که ســــقراط کــه بقراط وو
د دي تکي د معــنی ول ، په لټـــون
«««««««««««««««««««««««
فلسفی نظر
په ژور سوچ چي می وکتل خپل ځــــــان ته
کوږ رفتار د دي جهــــان او د زمان ته
چي د عقل می نظر په عــجز ، پریوت
دومره لوړ شومه ، چي وختم آسمان ته
«««««««««««««««««««««««««««
فلسفی خیالات
په سو چــــونو زړه ته می ، رانغلو قرار
نه خیالات د فلسفی می شــــــــول ،مـهار
شیرین عمر ، په حیرت کې رانه تیر شو
خو ښکاره نه شو ، د پردې شاته اسرار
«««««««««««««««««««««««««««««
د تحقیق سوچونه
خاورې شوی دي ، سرونه په فکرونو
په تحــــــــقیق د حقیــقت او ګرویږ نو
فلسفیانو ډیری شپی دي سبــــا ، کړي
د خلقت په اندیښنو ، او په ســــوچونو
««««««««««««««««««««««««««««
د اوښکو دریابونه
د دردمنو می په حــــال شـول ، قلم زړونه
چې احسـاس یی کړل ، زما د زړه دردونه
کاتبــــــان می د کرام ټول ، په ژړا ، کړل
چې له اوښکو نه می جوړ کړل ،دریابونه
»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»
سید عبید الله نادر
یو شپون چې تل یې عادت درلود، چې په یوه ټاکلي ځای د ونې لاندی کښیناسته ،تر څو وکولای شي چې د خپلو پسونو څارنه په ښه ټوګه وکړای شي ، د ونې لاندی درې لویي ډبری وي ،چې شپون به تل د هغي لویو ډیرو څخه د اور د لګونې له پاره تری کار اخیسته او د ځان د پاره به یې چایی تیارولي ،هر واری چې ده به د ډبرو په مینځ کې اور وکړو ،نو دې ته به متوجه شو چې یوه ډبره به په کې سړه وه ، با وجود د هغي نه چې اور به روښانه او په زور کې وو ،خو دی په علت نه پوهیده ،او دې حکمت ته ډیر حیران وو ،او تل به یې پرې سوچ کاوه ،څو ځلي یې کوښښ وکړو که د ډبرو د ځای بدلون سره که څه بدلون راشي ، نو د ډبرو ځایونه یې څو ځلي بدل کړل ،خو بیا هم د زورور اور با وجود هماغه ډبره به سړه وه ،تر څو یو ورځي د خپلي ذهنې کنجاوۍ له امله و هڅول شو تر څو د دي ډبری د راز څخه خبرشي ،نو بله ورځ یې ځان سره یو کَلَند راوخیسته، او پر هغي یې ډبره دوه نیمه کړله، د ډبرې په مینځ کې یې په ډیر حیرت سره ولیده ،چې واړه موجودات لکه چینجي د ډبرې په مینځ کې ژوند کوي ،نو مخ یې د آسمان په طرف کړ ،په داسي حالت کې چې ټول صورت یې اوښکو پوښلي وو او وي ویل : ای مهربانه خدایه !ته چې د یو چینجی په هکله دومره اندیښنه لرې او دومره غمخواری کوې ،او د هغي د آرمتیا په فکر کې یې ،نو وګوره چې ماته دې څه کړي دي ،خو ما تر اوسه د خپل وجود ډبره ماته کړې نه ده ،تر څو زه په کې ستا نعمتونه ووینم،
سید عبیدالله نادر
وایي یو کس ډیر په ژوري مطالعي بخت وو ، او د اخبار مطالب هم یو دبل پسي په زړه پوري وو ،نو تر څنګه ناست یې یو ماشوم ،ډیری پښتنې ترې کولي ،شوخي یې کوله او سړی یې مطالعي ته نه پریښود ،نو سړی هم د دي د پاره چې ماشوم بخت کړي ، د همدې اخبار یوه بله ګڼه یې راواخیسته او اخبار کې چاپ شوي د نړۍ نقشه یې څیري څیري کړه ، او ماشوم ته یې ورکړه چې دا جوړه کړه ، غوښتل یې ګوندی په دي پلمه ماشوم بخت کړي ،ماشوم څیري شوي ټوټي واخیستی ،او نقشه یې ژر روغه کړه ،او سړي ته یې وښوده ،سړی حیران شو او ډیر په تعجب یې ترې پښتنه وکړه ،چې دا دومره ژر دي دا څرنګه جوړه کړه ؟ ماشوم ووییل : د نقشی تر شاه بنیادمانو عکسونه می سره ترتیب کړل ،او جوړ می کړل ،نو نقشه خپله جوړه شوه ،نو وایي ، ما دا انتباه ترې واخیسته ، چې که د ځمکي پر مخ د انسانانو ځایونه بدل کړو ،او هر څوک د خپل فهم او پوهی په اندازه په خپل ځایونو کښیناوو ،نو دا ستونزی به نه وي دا ستونزی له دي امله مونږ هم ګالو چې واقعی انسانان لا په خپل ځای نه دي نصب شوي ، یا نه دي کښینول شوي ،یعنی که انسانان اصلاح کړو ،او د علم او معرفت په ګاڼه یې سمبال کړو نو د ځمکي پر مخ به ډیري ستونزی حل شي ،
»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»
د فیسبوک د ملګرو څخه یوه انتباهی کیسه د پښتو ادب په اوړو کې اغږلې
سید عبیدالله نادر
دیو جانس کلبي د یونان د مشهورو فلاسفه وو او حکیمانو نه دی ،چې د تاریځ په اوږدو کې ،د ده حکیمانه او فیلسوفانه خبرو ډیر د حکمت او معرفت خاوندان ،په حیرت کښي پریښي ، او ډیرو د ده د حکیمانه او پند و حکمت نه ډکو خبرو څخه ټکان خوړلی او په خود راغلي ،نو وايی چې دیو جانس کلبي ته یو انځورګر ورغی او ورته یی ووییل : چې ما انځورګري (نقاشي) پریښوده او اوس د طبابت د علم په حصول کې میشته یم ، دیو جانس کلبي چې حاضر جوابه ،نکته سنجه ، او حاضرالذهن انسان وو ،نو په خورا انتباهي انداز کې یي ورته ووییل :چې انځور ګری پریښودل او د طبابت علم اختیارول ،دا د عقل په زیات والي دلالت کوي ،ولی هغه خطا چې په تصویر یا انځور کې مینځ ته راځي د هر چا نظر او سترګي هغه خطا ویني ،لیکن هغه خطا چې په طب کې مینځ ته راځي یا واقع کیږي ، هغه خاورې پوښي !
په ١٩٥٥ م کال کې مې مور مړه شوه، نوي کلنه وه، وصيت يې کړی و چې جنازه به مې خپل پلرني وطن، ايټاليا ته وړئ!
مور مې په روم کې خاورو ته وسپارله. منی و، د ايټاليې هوا تر لندنه توده لګېده، فکر مې وکړ، توده هوا مې هډوکو ته ښه وه. څو ورځې په ايټاليې کې پاتې شوم، يوه ورځ مې امان الله خان په ذهن کې را وګرځېد، پوهېدم چې په روم کې اوسي، خو دقيق ادرس يې نه و رامالوم.
د افغانستان سفارت ته ورغلم، بانې يې کولې، نه پوهېږم چې ولې يې له پخواني پاچا سره زما ليدل نه خوښېدل. په سخته مې قانع کړل، ادرس يې راته وليکه.
کاغذ ته مې وکتل، پخوانی پاچا د ښار په تر ټولو غريبه برخه کې اوسېده.
يو سهار مې ټکسي ته لاس ورکړ، شل دقيقې وروسته د يوه پارک پر غاړه کښته شوم.
يوې ځوانې نجلۍ ته مې کاغذ ونيو، شمال لور ته يې ګوته ونيوله، مجبور وم، بايد په پارک کې تېر شوای وای.
پر ژېړ چمن ژېړې پاڼې پرتې وې. څو ماشومانو فوټبال کاوه، زاړه کسان پر اوږدو څوکيو لمر ته ناست ول. مخکې لاړم، سرې او ژېړې پاڼې مې د بوټو تر تليو لاندې کېدلې…يو ځای ودرېدم، بېرته مې شاته وکتل، يو څوک پر اوږده څوکۍ ناست و، اخبار يې وايه.
نږدې ورغلم، دا غټې سترګې شناخته راته واېسېدې. مخامخ ورته کېناستم. حساب مې وکړ، دوه شپېته کاله! نه وم غلط، امان الله خان به په دوه شپېته کلنۍ کې خامخا همداسې څېره درلوده. ور نيږدې شوم، پر سړي مې سيوری ورغی، شپو خولۍ يې له څوکۍ ور پورته کړه، کېناستم، په انګليسي مې وويل:
_هوا ښکلې ده!
غټې کڅوړنې سترګې يې را واړولې، موسک شو، لنډ ځواب يې راکړ!
_ډېره!
بېرته يې اخبار سترګو ته ونيو.
ور ومې کتل، د زاړه، خو پاک بالاپوښ ګروې ( تڼۍ ) يې تر غاړې پورې تړلې وې، له ليرې يې د مخ ګونځې دومره ژورې نه ښکارېدې.
ټپ شو، توپ پر اخبار او بيا د سړي پر اوږه ولګېد، يو ماشوم راغی، بخښنه يې وغوښته، سړي توپ ور واخيست، د ماشوم پر سر يې لاس تېر کړ، توپ يې ورته ونيو. ماشوم موسک شو، مننه يې وکړه.
سړي بېرته اخبار ته وکتل.
په انګليسي مې وويل:
_په ماشومتوب کې دې کومه لوبه خوښېدله؟!
سړي را وکتل، ويې خندل:
_د آس سورلۍ.
بېرته يې سر وځړېد.
يوه شېبه ناست و، بيا ورو ولاړ شو. ګام يې واخيست، په پښتو مې وويل:
_مېلمه يواځې پرېږدې!
نېغ يې راته وکتل، سترګې يې وځلېدې، په خوند يې وويل:
_افغان يې؟!
راغی، تر لاس يې کش کړم، ودرېدم، تر ډېرو يې په غېږ کې نيولی وم. نه يې پرېښودم.
ومې ويل:
_نه! پرنګی!
ويې ويل:
_ټوکې مه کوه! پرنګيان او داسې صافه پښتو! ډېر سره ليرې دي.
ومې ويل:
_ډېوېډ جونز يم، په ١٩١٩ کال کې ارګ ته درغلی وم، درې کسه وو، د چانسلر لېک مو درووړ، په کابل کې مو د خپلو څو نمايندګانو پاتې کېدا غوښته.
د سړي لاسونه مړه شول. تر څنګ مې کېناست، سر يې څو ځله يوې، بلې خواته وخوځاوه، يودم يې وخندل:
_اه! پرنګيانو! دلته هم نه يم درنه خلاص!
ومې ويل:
_خو اوس مې تقاعد اخيستی، له سياست سره کار نه لرم، ايټاليا ته مې د خپلې مور جنازه راوړه، ته مې په ذهن کې را وګرځېدې، ليدو ته دې راغلم.
امان الله خان ودرېد، تر لاس يې ونيولم، په موسکا کې يې وويل:
_راځه! کورته ځو، بيا ونه وايې چې يوه افغان بوډا په پردي وطن کې خپله مېلمه پالنه هېره کړې وه.
تر پارک ووتو، تنګه کوڅه راغله، امان الله خان په يوه زاړه کور کې اوسېده. پورته وختو، وړه کوټه وه، پر زړه، رنګ خوړل شوې غالۍ يو کټ، کوچينی مېز، دوې څوکۍ…ښکارېدلې. کېناستم، شاوخوا مې وکتل، وړه المارۍ له کتابونو ډکه وه، پورته د لرګي په چوکاټ کې کليمه نيول شوې وه، کټ ته نږدې، په تاقچه کې د جاينماز پر سر کوچينی قرآن شريف ايښی و.
امان الله خان د باندې ووت. زاړه وره چولې درلودې، غږ يې راته، يو چا ته يې وويل:
_څه مو پاخه دي؟!
ښځينه غږ راغی!
_لوبيا!
امان الله خان وويل:
_مېلمه لرم، قابلي پلو پوخ کړئ!
ښځينه غږ وويل:
_غوښه نه شته!
_يو څوک پسې ولېږئ!
دروازه خلاصه شوه، امان الله خان بېرته راغی، ويې ويل:
_کړکۍ ته کېنه، کوټه سړه ده.
څوکۍ مې وکښوله، د لمر وړانګې مې اوږو ته سيخې شوې. امان الله خان پر کټ کېناست، ويې خندل:
_اوس مې نو سم زړه ته ولوېده چې ډېوېډ جونز يې، فکر کوم چې يو ځل مو بيا هم سره ليدلي و.
ومې خندل:
_هو، زه او سفير دې په نيمه شپه کې در وغوښتو، ويل دې چې انګرېزان د افغانستان په شمال کې مداخله کوي، خلک يې مسلح کړي دي، سفير ته دې د هغه له خوا امضا کړی سند ورکړ، ورته ودې ويل چې په دوه اوياوو ساعتونو کې به له افغانستانه وځې. يوه اوونۍ وروسته دې زموږ انګرېز جاسوس اعدام کړ.
امان الله خان سړه ساه وايسته:
_اې پرنګيانو، حق مو و، وطن مو را غرق کړ.
ومې خندل:
_ته هم ګرم وې، ډېر تېز تلې.
راته ويې وکتل، څه يې ونه ويل:
_د کوټې دروازه وټکېده، امان الله خان ولاړ شو، بېرته له پتنوس سره راغی. دوه ګيلاسه يې له شنو چايو ډک کړل.
کړکۍ ته ودرېد، ويې ويل:
_هاغه ماشومان وينې؟!
ودرېدم. لاندې پاک، سوتره او صحتمند ماشومان روان ول، خندل يې، په ملاوو پسې يې د مکتب بکسې تړلې وې.
امان الله خان وويل:
_دا ماشومان پچې نه جارو کوي، په دوو اوزو پسې هم ټوله ورځ نه دي روان، لوږه نه پېژني، مکتب ته ځي، خاندي، تفريح لري، تلويزيون ته ګوري، غم نه ويني، د ټوپک ټک يې نه دی اورېدلی، روغ دي، له ژونده خوند اخلي….
غلی شو، ويې ويل:
_د هاغه دوکان تر مخ ناست بوډا زموږ ګاونډی دی، پنځه څلوېښت کاله يې په يوه فابريکه کې کار وکړ، اوس کرار ناست دی، د تقاعد پيسې ورته راځي…نه زوی ته احتياج دی، نه لمسو ته، تر مرګه به په ګېډه موړ او پر تن پټ وي.
هاغه بله ځوانه ښځه ډاکټره ده، اته ساعته کار کوي، خو څوارلس ساعته هوسا ژوند لري، کونډه ده، خو دومره پيسې پيدا کولای شي چې د خپلو اولادونو، درس، روغتيا، خوراک، تفريح… ته ورسېږي.
دا د روم تر ټولو غريبه سيمه ده، خو کورونه يې څلرويشت ساعته برق، ګاز او اوبه لري…کوڅې يې پخې دې، مکتب او روغتون نږدې دی، په دې ټوله غريبه سيمه کې به يو سوالګر هم ونه وينې.
غلی شو، بېرته پر خپل ځای کېناست، پياله يې ور پورته کړه، ويې ويل:
_سم وايې! زه تېز تلم، ځکه وخت کم و، ما وېل چې په خپل ژوند کې يو پرمختللی افغانستان ووينم. داسې وطن چې اوسېدونکې يې د دې خلکو په څېر ارام ژوند ولري، لوږه ونه پېژني، تعليم وکړي، د ځان او نورو په حقوقو پوه شي، ښه او بد ور مالوم وي، په کورونو کې د مورچو د جوړولو پر ځای، د کتابونو ځای جوړ کړي…نور يې په يوه او بل نوم غلط نه کړي ….
غلی شو، له پيالې يې سور وکړ، سوړ اسويلی يې وايست:
_ايټالياوان له دوهمې نړيوالی جګړې را ووتل، ټوله ايټاليا خاورې شوه، خو خلک يې پوه او تعليم يافته ول، په لسو کلونو کې يې بېرته ايټاليا، ايټاليا کړه، اوس موټرې او طيارې جوړوي، خو زما خلک بې سواده ول، ماغزه به مې ورسره وخوړل، په عادي خبره کې به يې قناعت نه کاوه.
غلی شو، يودم يې ترخه وخندل:
_يو وخت څو سپين ږيرې راغلل، دوی په کابل کې روان رېل ليدلی و، غوسه يې نه کنټرولېده، ويل يې چې ښار ته دې د اوسپنې ښامار راوستی، خوراک يې اور دی، شيطان يې چلوي.
ورسره ووتم، په رېل کې مې کېنول، دوره مې ورکړه، پوه مې کړل چې ريل د مساپرو او تجارتي اجناسو د انتقال له پاره تر ټولو ارزانه او ګټوره لاره ده…ورته ومې ويل چې دا رېل له اوسپني او لرګيو جوړ دی، د ډبرو په سکرو کار کوي، بنيادم يې چلوي…هر څه يې په خپلو سترګو وليدل، خو کله چې رېل ودرېد، بېرته يې هماغه پخوانی خبره را واخيسته، تور شيطان او د اوسپنې ښامار يې نه غوښت.
راډيو يې نه منله، ويل يې چې په مينځ کې يې واړه واړه شيطانان ناست دي…خلک له دينه باسي…تليفون کوپر ورته ښکارېده، ويل يې چې له دينه اوښتی يې، له شيطان سره غږېږې.
دې خلکو ان په پخه خښته او پوخ دېوال کې هم شيطان ليد…پوهېږې چې ولې؟! علت يې بېسوادي وه.
ما بايد دا ستونزه حل کړې وای، مکتبونه مې جوړ کړل، غوښتل مې چې دا خلک له تيارې را وباسم، په هرڅه يې پوه کړم…خو دوی مکتبونه هم نه غوښتل، د کوپر ځالې يې بللې….
ومې ويل:
_نو فکر نه کوې چې په داسې يوه ساده او بې سواده ټولنه کې ترکيې ته د نجونو لېږل ښه نه و؟!
امان الله خان پياله ور ډکه کړه، سړه ساه يې وايسته:
_په ټول وطن کې ښځينه ډاکټره نه وه، ښځې به په ډېرو عادي ناروغيو مړې کېدلې، فکر مې وکړ، په ټولو اسلامي هېوادونو کې ترکيه ښه راته وايسېده، تر عربو مخکې وه، ما بايد په خپل وطن کې ښځينه ډاکټرانې درلودای، سلامت پوهنتون، استادان، لابراتوارونه، کتابخانې… خو مې غريب افغانستان ته نه شوای راوړلی، چاره نه وه، نجوني او هلکان مې ترکيې ته ولېږل…د شرعې خلاف کار مې نه ګاڼه، ترکيه اسلامي هېواد دی، د نجونو ليليه، خوراک، څښاک، هر څه بېل ول.
ومې ويل:
_د چادري په اړه څه وايې؟! تا په کابل کې چادري منع کړه!
امان الله خان سر وخوځاوه:
_زه ديني عالم نه يم، خو اسلامي نړۍ مې ليدلې ده، مطالعه لرم، ما په يوه اسلامي هېواد کې هم دا ډول شنې رنګه چادريانې ونه ليدلې…زموږ د خلکو لوی مشکل دا دی چې دين او رواجونه يې سره ګډ کړي دي…
زه به د بند، فابريکې، برق، سړک، پل، پلچک، مکتب، پوهنتون… د جوړېدو په باره کې ورته غږېدم، ګټې به مې يې بيانولې، د دې شيانو په جوړولو کې به مې د خلکو همکاري غوښته….خو دوی به په هر څه کې ښځې را ګډولې…پوخ سړک او په موټر کې هوسا تګ ته يې پام نه و، ويل به يې چې نه، بيا به له روان موټره زموږ کورونه او د کورونو په مينځ کې زموږ ښځې ښکارېږې.
د مکتب او پوهنتون په ګټو به مې خوله ستړی شوه، خو په په اخير کې به يې راته وويل چې نجوني مو کوپر او فحشی ته مه باسه….
د روغتون فايدې به مې ور يادې کړې، ويل به يې چې ته عياشي غواړې، تورسرې به مو څنګه له کوره د باندې وځي؟!
خوارځواکه ماشومانو او ښځوته مې د تقويې دواوې ور ولېږلي، خو خلکو اور ور واچاوه، ويل يې چې پاچا د اسلامي امت د ډېرېدو مخالف دی، دا دوا زموږ ښځي را وچوي، اولاد نه شي پيدا کولای.
ما به د وطن د پرمختګ خبرې ورته کولې، خو دوی به خامخا پل، پلچک، دېوال، پوخ لښتی…د ښځو له نوم سره تاړه…وی، په دې کې خو زموږ ښځې راځي، خلک به يې مخ وويني، بې بندوباره به شي….دوی هر څه ته بد بينه ول، هر پرمختګ يې خامخا د ښځو د مخونو له لوڅوالي او عياشي سره تاړه
امان اله خان اوږدې خبرې وکړې، سترګې يې لندې وې ........
یو وخت یې کور ته افغانان ورغلي وو غازي دیو کس بوټ بوی کړی وو ویل یې د وطن د خاورې بوي به حتمن ورسره وي.
در نبشتهی معروضات عاجزانهی لودین دیدیم که او برای تأسیس حزب استقلال و تجدد تأکیدی فراوان داشت و شاه نیز نظر او را پذیرفته، دستور تأسیس این حزب را بهعنوان نخستین حزب مدرن سیاسی و علنی كشور صادر نمود، هیأتی را نیز برای تدوین مرامنامهی آن موظف ساخت، در ماه سنبلهی سال ١٣٠٧ ش با نشر این سند در روزنامهی امان افغان، موجودیت حزب استقلال و تجدد رسماً اعلام گردید.
این مرامنامهی مختصر را كه گویا بهصورت تعجیلی تدوین یافته است؛ بهعنوان سند مهمی از عهد امانی در تاریخ مبارزات سیاسی در كشور میتوان یاد کرد[۱].
[↑] مرامنامۀ اساسیۀ فرقۀ استقلال و تجدد
١- فرقهی استقلال و تجدد که، موافق قانون جمعیتها تشکیل شده، یک جمعیت ملی و سیاسی است که مرکز آن در کابل میباشد.
٢- فرقهی استقلال و تجدد که ملت افغان را بهموقع ترقی و رفاه ارتقأ میدهد؛ امکان هر قسم استبداد را مسدود میسازد و با کمال قوهی قلبیه و غایهی سیاسیه قبول و اعلان مینماید که حفاظت استقلال مملکت حالاً و اتیاً (درآینده) از هرگونه تهلکه و تعرضات وظیفهی عالیهی ملیه و وطنیهی هر فرد فرقهی استقلال واجد است.
٣- فرقه، خرافاتی را که بهاساس دین اسلام مطابقت ندارد، و در اثر اعتیادات جز و اعتقاد گرفته شده، از سیاست و اختلاطات متنوع سیاست تخلیص نموده، قوانین سیاسی، اجتماعی، اقتصادی ملت را تشکیل و احتیاجات عمومیه را بهاساسی که بهمدنیت عصر حاضر و علوم و فنون تجربه شده، اطمینان بخش تطبیق بشود، تأمین مینماید.
۴- فرقه تمام فعالیت و همت خود را برای آسایش و رفاهیت عامه و حاکمیت ملی افغان وقف مینماید و از نگاه قانون، مساوات مطلق را برای تمام افراد ملت قبول میکند، امتیازات هیچ عایله، هیچ صنف، هیچ جمعیت و هیچ فرد را نمیشناسد. دفع احجاف و مظالم، انسداد حق تلفی، رجحان لیاقت و اهلیت را وظیفهی وجدانیهی وطنیهی خود میشمارد.
۵- فرقه رابطهی قوی وحدت قلبیه، حسیه و فکریه را در هموطنان خود تزریق و تخلیق نموده، در تمام شعبات این اساس را در موقع اعتبار و مرعیت میآورد. تطبیق حاکمیت قوانین موضوعه را بالای هر فرد مملکت مفکورهی قطعیهی خود میشمارد.
٦- فرقه کوشش میکند که توجهی عامهی ملت را در سایهی مساعی جدیانهی خویش در راه ترقی و رفاه ملت طوری جلب نماید که ملت طبعاً فرقه را برغیر فرقه بهموقع انتخاب وکلای شورای ملی ترجیح بدهد.
٧- تشکیل فرقه از مرکز آغاز و بهسایر نقاط مهمهی مملکت؛ حتی قریهها و محلهها وسعت مییابد.
٨- اشخاصی که وارد فرقهی استقلال و تجدد میشوند، سالانه مبلعی جزوی به خزانهی فرقه جهت مصارف اداری اجتماعات ومراکز فرقه میپردازند.
٩- رئیس عمومی فرقهی استقلال و تجدد و بانی فرقهی مذکور اعلیحضرت غازی امانالله خان میباشد.
١٠- نظامنامهی تشکیلات و وظایف و سایر امور مربوطه به فرقه و اجراآت مرام آن بعد از ملاحظه و صحهی جمعیت مرکزی فرقه طبع و نشر میشود.
١١- این اساسات عمومی ابداً تبدیل شده نمیتواند.[٢]
ولي الله ملکزی
لوړ ماسپښین دی او په کاسو کاسو باران وریږي. چا پلاستیکي بالاپوشونه اغوستي او ځینو برګې او تورې چترۍ په سرونو نیولې دي؛ خو بیا هم ښه ګڼه ګوڼه ده او خلک بې خاره قدم وهي. د مرمرې د سمندرګي له اروپايي ساحل څخه د آسیایي څنډې د دنګو ودانیو رنګارنګ ګروپونه تت تت ځلیږي او د سیګل ښایستوکې مرغۍ د مالګینو اوبو خاموشه څپې څاري. د اوو غونډیو په څوکو او لمنو کې پروت د ۱۶ ملیونه نفوسو په درلودلو سره، استانبول د اروپا لومړنې او د نړۍ پنځلسم لوی ښار دی. ۵,۷۱۲ کیلو متره مربع مساحت لري او د ترکیې د ټول نفوس ۱۹سلنه خلک همدلته اوسیږي. استانبول ۵۸ پوهنتونونه لري چې ۱۴ یې دولتي او پاتې یې خصوصي او وقف دي. په دې ښار کې۳۶۷۰ جوماتونه، ۱۵۸ کلیسا ګانې او د یهودانو لپاره ۱۷ سنیګاګ (کنیسې) آبادې دي.
د دې ښار بنسټ له میلاد څخه اوه پيړۍ وړاندې د یونانیانو له خوا کيښودل شوی او بیا د کوروش کبیر د تاړاک په مهال سم دم کنډواله شویدی. په ۳۳۵ میلادی کال کې د بیزنطیني امپراتورۍ (ختیز روم) ستر ټولواک، قسطنطین د خپلې واکمنۍ پلازمینه اعلان کړ او د قسطنطینه نوم یې ورباندې کیښود چې د را روانو لسو پیړیو لپاره د رومیانو د راج او باج ټاټوبې وو. نوموړي د ایټالیا د واټیکان په مقابل کې، د ارتودکسو لپاره د آیا صوفیا مشهوره کلیسا جوړه کړه او چې ومړ نو په څنګ کې یې خښ کړل شو. کله چې سلطان محمد الفاتح په ۱۴۵۳م کې بیزنطيني واکمني تس نس کړه او د قسطنطنیې ښار یې ورڅخه ونیولو؛ نو د إسلام بول نوم یې ورله غوره کړ، بیا د هغه وارثانو ورباندې آستانه او وروسته د استانبول کیښود او دغه کلیسا یې په جامع جومات بدله کړه.
د عثماني سلطنت له راپرزیدو یو کال وروسته، یعنې په ۱۹۲۳م کال کې د مصطفی کمال اتاترک له خوا د ترکیې پلازمینه له استانبول څخه د انقرې ولایت ته ولیږدول شوه، ولې د دې ښار اقتصادي او کلتوري لمن د هرې ورځې په تیریدو سره لا زیاته پراخه او د سیاحت او توریزم په یو ستر مرکز باندې بدل شو. د همدې ډیسمبر په یولسم تاریخ، د کلتور او سیاحت وزرات وویل: سږ کال ۵۳ ملیونه سیالانیانو له ترکیې څخه لیدنه کړې، ۴۶ ملیارده ډالر یې مصرف کړی او د دې شمیرې نیم په نیمه تورستان استنبول ته راغلي دي. استانبول د ترکیې د ۸۱ ولایتونو څخه یو ولایت دی او ۳۹ ولسوالۍ لري. د دې ښار د نفوسو ۶۵ سلنه په اروپايي برخې کې او پاتې ۳۵ سلنه یې په آسیايي خوا کې اوسیږي چې دریو پلونو او د اوبو لاندې یو تونل سره نښلولي دي. د استانبول اوسنې ښاروال د جمهوریت پالو د ګوند مخکښ غړی، اکرم امام اُغلو دی.
د استانبول نوی نړیوال هوايي ډګر (IST) چې مساحت یې ۷۶ ملیون متر مربع ته رسي د نړۍ په کچه دوهم لوی میدان دی. په ۲۰۱۸م کې یې د لومړۍ برخې پرانیسته وشوه؛ د ۹۰ ملیونه مسافرو ظرفیت لري او په ۲۰۲۸م کې به یې څلورمه برخه کار هم بشپړ شي چې هرکال به د ۲۰۰ ملیونه مسافرو د تګ راتګ جوګه شي. دغه مهال به هره ورځ، ۳۵۰۰ الوتکې ۳۵۰ ډګرونو ته الوتنې کوي. د دې ډګر ټول لګښت ۲۶ ملیارده یورو ته رسیږي چې د ترکیې ترڅنګ بهرني پانګوال هم په کې غټه ونډه لري. همدا اوس څه باندې یولک تنه مسلکي او خدماتي پرسونل په کار بوخت دی او د ۴۰ زرو موټرو د درولو / پارکنګ وړتیا لري.
له بله پلوه، ترکۍ ډرامې اوس له امریکا او جنوبي کوریا وروسته، په نړۍ کې دریم مقام لري چې مرکز یې همدا استانبول دی او هرکال په منځني ډول ۱۵۰ ټلویزیوني ډرامې جوړیږي. دلته جوړه شوې د ارطغرل ډرامه په ۲۵ ژبو ژباړل شوې او په ۷۱ هیوادونو کې څه باندې درې ملیارده خلکو کتلې ده. په استانبول کې د افغانستان ځینې پخواني جهادي مشران، د جمهوریت د مهال لوړ رتبه شخصیتونه او په اختلاس ککړ او تورن وکیلان د ځینو سیاسي محدودیتونو سره همدلته ژوند کوي. کله چې ما د آتاکوئ په سیمې کې د درویشانو د ذکر، رقص او هوکې د شنو لوګو په بنډار کې له یو ترکي ځوان څخه پوښتنه وکړه چې اروپايي ټولنه له ترکیې سره ولې ناغیړي کوي او د یوځای کیدو اجازه نه ورکوي؟ نو هغه پرته له ځنډه وویل: (افندم! ختیزه اروپا تر پرون پوری کمونسته، مفلسه او د وارسا د نظامي تړون برخه وه، خو ناټو نن پولینډ، چکوسلواکیا او مجارستان په غیږ کې نیولې او مونږ ته انې بانې کوي، زموږ ګناه دا ده چې موږ مسلمانان یو او هغوئ مسیحیان!).
د مصطفی کمال آتاتورک لخوا د شپږو پیړیوعثماني خلافت د ړنګولو وروسته، د معاصرې ترکیې له نیمې زیاته واکمني د پوځي جنرالانو او یا د هغوئ د وزر لاندې واکمنانو سره وه چې له سیاست سره د مذهب ګډول، غټ جرم وو. خو رجب طیب اردوګان چې په تنکۍ ځوانې کی یی د استانبول د بسونو او اورګاډو په سټیشنونو کې چای او سموسې خرڅولې، په ۱۹۹۴م کال کې د استانبول ښاروال وټاکل شو. د سیاسي اسلام پلویان یې خلیفه بولي، لویدیزه نړۍ یې دیکتاتور او کورني مخالفین ورته د سلطان لقب کاروي. مګر کوټلې خبره دا ده چې اردوګان له اتاتورک وروسته د ترکیې یوغښتلی او کریزماټیک سیاست وال دی. هغه وکولای شول ترکیه له ژور اقتصادي ناورین څخه راوباسي او د نړیوال مالي ګراف په شپاړلسم کتار کې یې ودروي. لس کاله وړاندی د ترکیې بهرني صادارات په کال کې ۲۳ ملیارده وو؛ مګر نن یی د صادراتو کچه له ۱۵۳ ملیاردو ډالرو څخه لوړه ده او د ملي پیداوار کچه یې یو ټریلیون او سل ملیاردو ډالرو ته رسي.
د استانبول مجلل قصرونه، نروچکې منارې، موزیمونه، تاریخي کلا ګانې، خانقاوې، میکدې، د نڅاګانو حجرې او ډول ډول خواړه د بیزنطیني او عثماني امپراتوریو د عروج او زوال د شاهکارونو سمبولونه دي. د قسطنطین کبیر د سترګو په یوې اشارې به له انساني ککریو څلي جوړیدل او د سليمان قانوني دربار به د کوه قاف له ښاپیرو مالامال او د شمالي افریقا غلامان او اینزې به لاس په نامه ولاړې وې. ښايي له همدې امله فرانسوی امپراتور، ناپلیون بوناپارت ډیر ملامت نه وي چې کله د تور سمندرګي او مرمرې د ساحل په غاړه یې اوتر اوتر یوه خوا بله خوا وکتل او بیا یې د خاطرو په خپل دفتر کې ولیکل: (که زه د ټولې نړۍ امپراتور وای، نو استانبول به حتما زما پلازمینه وه).
—-----------------------------------------------
یادونه: په مننې سره، ما په دې لنډې څیړنې کې د Reuters له آژانس، د Daily Sabah له ورځپاڼې، د الجزیرې ټلویزیون، Google او Wikipedia څخه استفاده کړیده. که لوستونکي وخت او علاقه لري، کولاې شي د ملکزي نورې لیکنې او څیړنې د هغه په فیسبوک او یوټیوب چینل کې ولولي او وګوري.
ادرس یې دا دی: Wali Malakzay
ډ. روستارتره کی
دوکتور م . عثمان روستار تره کیپه فرانکفورت کې د ډیورند د کرښې د قضیې په اړه دغونډې په مناسبت
سریزه
د موافقه لیک د حقوقي اړخ لنډ تاریخ :
د نړۍ د نقشې پر مخ د افغانستان د اوسنیو پولو د تثبیت څخه نږدې یوه پیړۍ تیریږي . د افغانستان د پولو په ټاکنه کې روسانو او انگریزانو د خپلی استعماری غرضونو د تحقق په خاطر په کافي اندازه لاس درلود.
که د ډیورند کرښه [ 1893 م کال ] د افغانستان د نورو پولو سره پرتله کړو دغه تریخ واقعیت په داګه څرګندیږي چه د کرښې په غزولو کې هیڅ ډول بشری ، جغرافیایی او حقوقي ملاحظات په نظر کې ندي نیول شوی.
په هره اندازه چه د ډیورند د موافقتنامی د لاسلیک د نیټې څخه لرې کیږو په همهغه معیار، د افغانستان د خپلواکۍ سیاسي او دیپلوماتیکه بڼه غښتلې کیږی او ورسره افغاني واکمنان د ډیورند د کرښې په وړاندې د احتجاج او اعتراض پیاوړتیا او سیاسي ظرفیت تر لاسه کوی:
په افغانستان کې د ډیورند د موافقه لیک د مطرح کیدو څخه 114 کاله تیریږی. پدغه موده کې 18 حکومتونو په کابل کې قدرت قبضه کړی دی.
د هغی جملی نه 4 لمړنیو حکومتونو د ګواښ او فشار لاندی د ډیورند کرښه منلې او 14 نورو حکومتونو د هغې په وړاندې په رسمی یا غیر رسمی توګه اعتراض او احتجاج ښودلی دی. ان تر دی چه د ډیورند قضیه د افغانستان په بهرنی سیاست کې ستر ځای موندلی دی .
د نړیوالو حقوقي تعاملاتو پر خلاف، انگریزانو د افغانستان خپلواکي، د افغاني لوری له خوا د ډیورند کرښې د منلو سره وتړله.
د کابل په موافقه لیک په 2 ماده کی چه په 1921 م کال کې د برتانوی هند او اماني حکومتونو تر منځ لاسلیک شو، راغلی دی :
« دواړو خواوو د هند او افغان پلو په هغه شان چه د راولپندۍ د 1919 م کال د اگست په 8 نیټه د موافقه لیک په 5 ماده کې څرګند شوی وو، مني .»
په قبایلی سیمو کې څو پیښې د دی لامل وګرځیدې چه په هند کې د انگریزی حکومت د نسکوریدو څخه وروسته او د پاکستان د جوړیدو څخه مخکی د لمړی وزیر شاه محمود خان حکومت د ډیورند موافقه لیک په یوه اړخیزه توګه باطل اعلان کړ . دغه پیښې پدې ډول وې :
ـ په پښتونخوآ کې د انګریزانو پر ضد د خان عبدالغفار خان په مشری آزادی غوښتونکی تحرکات .
ـ په « بنو » کې د یوې لویه جرګی جوړیدل چه په هغې کې د پښتونخوآ د یو مستقل دولت د جوړیدو په اړوند بند و بست وشو.
ـ په کابل حکومت باندی د قومونو د جرګی د استازو فشار چه پخوا په شان کابل ته راتلل .
شاه محمود خان د خپل حکومت دریځ په 1947 م کال د جولای په 31مه د برتانیې د بهرنیو چارو وزیر ته وړاندی کړ. دغه دریځ د حقوقو د موازینو سره کاملآ سمون درلود . پدی معنی چه « هر دولت د خپلو ګتو د تشخیص او ملاتړ قاضی ګنل کیږی. یو دولت کولای شی پخپل مسنولیت په یوه اړخیزه توګه بل لوري ته د یو یادداشت په استولو کې هغه تړون ملغا اعلان کړي چه ورڅخه تاوانی کیږی.» [1]
په 1947 م کال د پاکستان د رامنځته کیدو نه وروسته په هغه موافقه لیک کې چه د علی جناح [د پاکستان ولسمشر] او د افغانستان د استازی نجیب الله« توروایانا» تر منځ په کراچۍ کې لاسلیک شو ، د آزادو قبایلو سیمه له صوبه سرحد او بلوچستان څخه جلا وپیژندل شوه. د علی جناح د مړینې څخه وروسته، خواجه نظام الدین د پاکستان نوی ولسمشر د مخکینۍ موافقی څخه سرغړونه وکړه.
پرته د افغانی حکومتونونه د 7 دورې شورا هم د جولای په 1949 م کال د ډیورند د کرښی په ضد دریځ ونیو.
په هر حال! وروسته ددغه لنډ تاریخي پس منظر نه حقوقي بحث ته ننوزو. مخکې له دې نه باید دغه واقعیت په نظر کې ونیسو چې افغانستان هیڅ وخت د انګریز مستعمره( colonie ) هیواد نه وو بلکه تحت الحمایه هېوادprotectorat ګنل کیده: [ 1 ]
موږ د دیورند موافقه لیک حقوقی باور هغه وخت په ګوته کولی شو، چه له یوی خوآ د نړیوالو تړونونو د تصویب عمومی پروسیجر[طرزالعمل] ته نظر واچوو ، او له بلی خوا د نړیوالو تړونونو د اعتبار حقوقی ارژښتونه له نظره و نه غورځوو. دواړه موږ ته د ډیورند د موافقه لیک د حقوقی ارزونې وسیله په لاس راکوي.
لمړی ـ د یوه بهرنی تړون د تصویب او نافذیدو پروسیجر پدی ډول دی : [2]
1 ـ تړون باید د دواړو هیوادونو د ذیصلاحو استازو له خواه لاسلیک شی . دغه صلاحیت د اساسی قانون له خواه متعاقدینو ته ورکول کیږي. نړیوال حقوق پوهان پدی باور دي چه په بین المللی حقوقی نظام کې د اساسی قوانینو ضوابط په کافي اندازه نفوذ لري. آن تر دې چه د یو هیواد د اساسي قانون د حکمونو ، نه مراعات د تړون د باطل کیدو لامل ګرځی .
اوس راځو دیته چه د موافقه لیک په اړه دغه شرط په ځای شویدی که نه ؟
الف ـ د ډیورند تړون د برتانوی هند د باندنیو د چارو د وزیر [ ډیورند ] او د افغانستان امیر [عبدالرحمن] تر منځ لاسلیک شو.
امیر مطلقه پادشاه وو او اصلآ د اساسي قانون سره آشنا نه وو. بنآ نوموړی د کوم اساسي قانون د حکمونو له مخی د افغانستان د خلکو استازیتوب او د تړون د لاسلیک کیدو صلاحیت نه در لود .
ب ـ دغه مطلقیت د افغانستان به د ننه کی مطرح وو. د هیواد بهرنی سیاست د انگریزانو له خوآ تر کنترول لاندی وو. له همدی کبله د دیورند د موافقه لیک په پروسیجر کی د امیر حقوقی او سیاسی باور د انگلستان د هند مستعمره د یو وزیر یعنی ډیورند سره په یوه کچه کې واقع و .
2 ـ نړیوال تړون باید د خلکو د استازو له خوآ په پارلمان کې تصویب شی .
داسی اسناد په لاس کې نلرو چه موافقه لیک د انگلستان د عوام مجلس له خوآ تصویب شوی وی.اماپه افغانستان کې هغه وخت پارلمان موجود نه وو . بر خلاف د موافقه لیک د نیټې نه مخکې لږ تر لږه د یوې نیمې پیړۍ په موده کې لویه جرګه موجوده وه. د تحت الحمایه افغانستان امیر جرئت ونکړ چه پدی موضوع باندی د لویې جرګې د استازو له مخالفت او مقابلی سره مخ شی .
بنآ د ډیورند د موافقه لیک د لاسلیک په ترڅ کې د یو عادی منل شوی تړون د دوهم پروسیجر څخه سرغړونه شوی ده.
3 ـ تړون باید د هیواد د عالی ترین مرجع یعنی د دولت د رئیس له خوآ ښکلی شی . دا یوازنی شرط دی چه په ځای شوی وو.
4 ـ تړون باید په رسمی جریده کې خپور او اعلام شی . دغه تجویز د تړون د انفاذ معنی ورکوي. په هغه وخت کې افغانستان دولتی منظم نظام نه درلود . بنآ دغه عملیه تر سره نه نشوه : عامه ولس د موافقتنامی د محتویاتو څخه بې خبره پاتې شو . وروسته مورخین پدی برخه کې چه آیا امیر، انگلیسې، دری متنونه او ورسره مل نقشه ټول لاسلیک کړي دي که نه، اتفاق نظر نلري. ځینی یې داسی نظر لري چه ګوندې امیر د موافقه لیک د دری متن سره مل نقشه باندی لاسلیک ندی کړی او د موافقه لیک په متن کی د دواړو هیوادونو تر منځ د پولی کلمې هم ندی ذکر شوی.
بنآ د ډیورند د موافقتنامی په لاسلیک کیدو سره د یو عادي تړون د تصویب د شکلیاتو څلورم شرط هم ندی په ځای شوی .
5 ـ موافقه لیک باید په اتفاق سره ، د دولتی اړخونو له خواّ په نړیوالو سازمانونو چه وروسته جوړ شول لکه جامعه ملل یا ملګري ملتونو د تړونونو په آرشیف کې ثبت شوی وای.دغه عملیه هم تر سره نشوه.
بناً د ډیورند موافقه لیک د 5 شکلیاتو او شرطونوڅخه چه یو نړیوال باوری تړون ورباندی بنا دی، یوازې یو فرعي شرط په ځای کړی او څلور بنسټیزو شکلیات یې له نظر څخه غورځولی دي.
د یونړیوال تړون اعتبار یوازې د حقوقی شکلیاتو رعایت سره تړلی ندی. نور شرطونه هم ورسره مل دی، چه په لاندې ډول ورته اشاره کیږي:
دوهم ـ د نړیوالو تړونونو د حقوقی باور بنسټيز اصول :
یو تړون د نورو حقوقی تولیداتو په څیر هغه وخت دوامداره حقوقی اغیزمنتوب درلودلای شي چه د اعتبار وړ وي.
1 ـ د تړون لاسلیک کوونکی باید اهلیت ولري یعنی د نړیوالو حقوقو لوبغاړي لکه دولتونه یا نړیوال موسسات وي.
2 ـ د تړون موضوع باید مشروع وی . مثلاً د ذروی وسلې صادرات، د یو تړون موضوع کیدای نشی.
۳ ـ متعاقدین باید آزاده اراده ولری. آزاده اراده د متعاقدین بی غل او غش رضااو نیت څرګندوی.
همدا اوس د مخکنینیو توضیحاتو په رڼا کی، د ډیورند موافقه لیک حقوقی اعتبار، تر څیړنې لاندی نیسو 1 ـ د تړون د لاسلیک کوونکی اهلیت: د ویانا د 1969 م کال د 6 مادی د کانوانسیون له مخې په نړیوالو حقوقو کې یوازی یو خپلواک دولت او یوه بین المللی موسسه د بین المللی حقونو د متصدی یا فاعل په توګه د نړیوال تړون د لاسلیک کولو اهلیت لری.
د بین المللی حقوقو ټول پوهان هم پدی نظر دی چه : « کله چه یو هیواد تحت الحمایه [پروتکتورات] وی، یوازی حامی دولت [پروتکتور] دبین المللی تړون د انعقاد حق او صلاحیت لری». [۳]
پدغه اړه باندې تاریخي مثالونه زیات دی. موږ د یو مثال په یادولو اکتفا کوو: کمبودیا په 1941 م کال کی د فرانسی تحت الحمایه وو. په همدغه کال کې فرانسې د حامی [پروتکتور] دولت په توګه د تایلند سره د کمبودیا د پولو د تعیین په مقصد یو تړون لاسلیک کړ.
د امیر عبدالرحمن په وخت کی افغانستان تحت الحمایه هیواد وو. د هیواد بهرنی امنیت او باندنی سیاست اداره،د انگریزانو په لاس کې وه. یوازی انگریزان د بین المللی تړون د انعقاد اهلیت او صلاحیت درلود. افغاني تحت الحمایه دولت دنړیوال تړون د انعقاد څخه بی برخې وو.
دغه واقعیت چه انگریزان او تزاری روس په 1873،1877او 1895 م کلو د افغانستان د شمالی پولو په تعیین کې رول درلودل[2]، دا ثابتوی چه هیواد په خپل بهرنی سیاست کې د انگریزانو تر استعماری تحکم لاندی او یو تحت الحمایه دولت وو. بناً د یو بین المللی تړون دلاسلیک کیدو حق نه درلود.
2 ـ د تړون مشروعیت : د ویانا 1969م کال کانوانسیون په خپل53 ماده کې لیکي :« هغه تړون باطل شمیرل کیږی چه د انعقاد په وخت کې د بین المللی حقوقو د عمومی موازینو سره په تضاد کې واقع وي.
دغه موازین په مجموعی توګه د نړیوالې ټولنې له خوا منل شوی او تر هغه وخته پوری اعتبار لری چه نوی حقوقی اصول د هغو ځای ونیسی .
د ډیورند د موافقه لیک موضوع د پولو تثبیت وو. بناً پدې اړه د تړون مشروعیت تر سوال لاندی نه راځی.
3 ـ د متعاقدین آزاده اراده : هغه لاملونه چه د متعاقدین په آزاده اراده باندی اغیز اچوی او د یو تړون د بطلان سبب ګرځی او د کورنیو حقوقو څخه بهرنیو حقوقو ته لار موندلی، پدی ډول دی: اشتباه [ غلطی ] ، غبن او خشونت.
نوموړی سببونه هر یو کولای شي چه د متقاعدین بشپړ رضانیت او خپلواکه اراده تر سوال لاندې راوړي او نهایتاً د تړون د بطلان لامل وګرځی .
د بطلان دری ګونه سببونه نه موږ یوازی په غبن او خشونت باندی چه زیاتره د ډیورند د کرښې په اړه مطرح کیږي رڼا اچوو :
الف . غبن په مختلفو ډولونو باندی مطرح کیدای شی. بډې او رشوت د هغی جملې څخه ګنل کیږی. د بډو ورکولو موخه د بدو ورکونکی په ګته د هغو خبرو اترو اړول دی چه د تړون د لاسلیک په بهیر کې کیږي.
د ویانا د 1969م کال کانوانسیون پخپل 50 ماده کې بدو د متعاقدین د آزادې ارادې د سلبولو لامل وباله چه په کلکه د تړون اصولیت تر سوال لاندی راوستی شی .
د دیورند په موافقه لیک کی د مستر ډیورند له خوآ افغانی لورې ته په بربنده توګه د مستمری تر نامه لاندی د بډو ورکولو اشاره شوې ده. موافقه لیک پخپله 7 ماده کې لیکی : « د هند دولت د هند په وړاندې د امیر حسن نیت ته هرکلی وایی او نوموړی ته اجازه ورکوي چه د خپلو اړتیاوو وسلی د هند د خاوری له لاری تر لاسه کړې » . 7 ماده زیاتوی : « بر سیره پر دی د دې په خاطر چه امیر د دی معاملې پر سر باندې خپله دوستانه دریځ څرګند کړ د هند دولت د امیر مستمری د 12 لک روپیی نه 18 لکوته زیات کړ.»
ب ـ اجبار او تشدد : که د یو دولت د استازی په وړاندې وی یا پخپله د دولت په سر باندی په قطعی ډول سره د یو تړون د اصولیت ریښی له بیخه باسی او باطلوي یې.
د ویانا کانوانسیون پخپل 51 ماده کې وایی: « یو تړون چه د یو دولت په استازی باندی د ګواښ او فشار په وسیله وتړل شی، هیڅ یوه حقوقی اغیز درلودلای نشی او بالکل باطل دی.» [۴]
په بین المللی حقوقو کې د پخوا زمانې راهیسی د یو دولت په سر باندې نظامی، سیاسي یا اقتصادي فشار، د یو تړون د انعقاد په مقصد، د تړون د بطلان د یو لامل په توګه پیژندل شوی او په لاتینې اصطلاح « لاکس لاتا »افاده شویدی.
د ویانا کانوانسیون پخپل 52 ماده کې نوموړی حقوقی حالت داسی مسجل کوي : « هغه تړون چه د ګواښ یا زور د استعمال پر بنسټ باندې تصویب شي او د هغو نړیوالو حقوقو د ضوابطو سره چه د ملګرو ملتونو په منشور کې منعکس شویدی، مخالفت ولری،باطل اعلانیږی. »
د تاریخ په اوږدو کې هغو تړونونه چه د زر او زور له لارې تصویب او ورپسی باطل اعلام شوي دي زیات لیدل کیږی. موږ دلته څو مواردو ته اشاره کوو:
ـ په 1905م کال کی جاپان « سیول» اشغال او کوریایی استازی دیته اړ کړ چه یو تحت الحمایگی تړون ته غاړه کیږدی. تړون سره له دی چه 40 کال تر اجرآ لاندی وو په 1945م کال کې وروسته د جاپان د ماتې څخه باطل اعلام شو. [۵]
ـ په 1939م کال د مارچ په 15 د چکسلواکیا ولسمشر « ها شا » او د هغه د باندنیو چارو وزیر، د هتلری آلمان تر فشار لاندی دیته اړ شو چه د یو تحت الحمایه تړون په چوکات کې، « بوهم » او «موراوی » آلمان ته وسپاري.
د آلمان د ماتی نه وروسته ، تحت الحمایگی تړون ملغا او نوموړی ایالتونه بیرته چکوسلواکیا ته وتړل شول.
د نورنبرګ نظامی محکمه په 1946 کال د اکتوبر په 1 نیټه کې د یو حکم په بنسټ باندې د نوموړي تړون د بطلان سره خپل موافقت څرګند کړ.
ـ په 1941م کال کې کمبودیا د فرانسی تحت الحمایه وو. په فرانسه باندی د جاپان له خوآ نظامی فشار، نوموړی هیواد دیته اړ کړ چه له تایلند سره د پولو د تثبیت په اړه یو تړون لاسلیک کړ . تړون د کمبودیا ځمکنی بشپړتیا سخت تاوانی کړی وو. د جاپان د ماتی نه وروسته فرانسې اعلام وکړ چه تړون د نظامی ګواښ تر فشار لاندی تړل شوی وو او د تحت الحمایگی نظام سره یو ځای ملغا اعلانیږی.
امیر عبدالرحمن د ډیورند د موافقه لیک د لاسلیک کولو په وخت کې د سختو نظامی یرغلیزو ګواښونو سره مخ وو: د برتانوی هند حکومت په بیړه د اورګاډي کرښه د چمن نه کندهار او د پښاور نه خیبر خواته غزول او په کوټه کې په عسکری مانور لاس پوری کړی وو.
که موږ د یو تړون د بطلان نورو فکتورونوته په پام کې هم ونه ساتو پر امیر باندی د افغانستان د نظامی اشغال فشار کفایت کوي چه د ډیورند د موافقه لیک مشروعیت تر سوال لاندی راوړي او ورباندی د بطلان خط وکاږی.
دریم ـ د یو تړون د نسبیتRelativité اصل
د لاتین په حقوقی دود کې د یو تړون نسبیت په لاندی ډول څرګند شوی دی :
»Pacta tertis nec nocentnec prosunt » یعنی یو تړون د یو ثالث د پاره وجیبه او حق نه زیږوی موږ پدغه مورد باندی باید په تفصیل وغږیږو ځکه چه د ډیورند موافقه لیک د تحت الحمایه افغانستان او حامی یا پروتکتور انگلستان تر منځ منعقد شوی وو، نه د افغانستان او پاکستان تر منځ . پاکستان د ډیورند د موافقه لیک د رامنځته کیدو په وخت کې اصلاً شته والی نه درلود.
Pratique چال چلنددولتونود اوJurisprudence internationale په نړیواله کچه کې قضایی رویه پدی متفق دی چه یو تړون چه د دواړو هیوادونوتر منځ لاسلیک کیږی په یو ثالث هیواد باندی حقوقی اغیز اچولی نشی. پدی مورد باندی مثالونه زیات دی :
الف . آلمان د 20 پیړی په سر کې د پولنډ د یوې سیمې په وړاندې چه « اوت سیلیزی» نومیده ځمکنی دعوآ درلوده. د بین المللی عدالت نړیوال دیوان [ب،ع،ن،د] په 1926 م کال د می په 25 نیټه پخپل 7 نمبر حکم کې تجویز وکړ چه :« یو تړون یوازې متعاقد دولت ته حق او مکلفیت ورکولی شي نه ثالث دولت ته » . د عدالت بین المللی دیوان[ ع،ب،د] نوموړی حکم تائید کړ.
ب ـ د [ع،ب،د] د الوتکی په یوه پیښه کې چه په 1955م کال د جولای په 27 کې واقع شوی او د بلغاریا او اسراییل تر منځ شخړی رامنځته کړی وو، داسی حکم وکړ چه د دیوان د اساسنامی 26 ماده د یو ثالث دولت په اړوند حقوقی اثر نلري.
په نړیواله کچه په مختلفو قضایاوو کې د حکمیت پریکړی د [ ب،ع،ن،د] او د [ع،ب،د] د تایید په استقامت صادر شویدی.
د تاریخ په بهیر کې د دولتونو په پراتیک چه د دیپلوماسۍ او اعلامیې د لاری افاده کیږي د تړونونو د نسبیت د پرنسیب د تآئید په دریځ کې قرار لري.
ج ـ جنرال دوگول د فرانسی پخوانی ولسمشر په 1945م کال د فبروری په 5 نیټه مخکې د « یالتا» د کانفرانس د جوړیدو څخه وویل :« فرانسه ځان د هغو تړونونو د اجرآ مکلف نه ګنی کوم چه یې د خبرو اترو په جریان کې ګدون نه درلود ». د همدغه دریځ په تآئید د« بن» د 1975م کال د اکتوبر په 14 اعلامیه کې راغلی وو: « فرانسه ، انگلستان، شمالی ایرلند او امریکا په ډاګه اعلاموي چه د دوی تر منځ تړل شوی تړونونه په یو ثالث دولت باندی حقوقی اثر اچولی نشی ».
بالاخره د ویانا کانفرانس د اعلامیی په 34 ماده کې ، د محتوآ څخه ډکه مخکنی حقوقی دود او دستور په لاندی عبارت کې مسجل شو: « یو تړون د ثالث دولتونو په اړه هیڅ حق او وجیبه تولیدولی نشی ».
د ټولو مخکنینیو توضیحاتو څخه څرګندیږی چه د ډیورند د موافقه لیک اصلی اړخونه تحت الحمایه افغانستان او حامی یا پروتکتور انگلستان شمیرل کیږی. له نیکه مرغه زموږ دوست هیواد پاکستان د ډیورند د استعماری توطیی د کړۍ څخه لری پاتی کیږی.
بناً موافقه لیک پاکستان دولت ته هیڅ حق یا وجیبه نه په برخه کوی
څلورم ـ د دولتونو د وراثت موضوع :
د ویانا د 1978م کال کانوانسیون په 15 ماده کې وایې:« په عادي او عمومي حالاتو کې کله چه یو دولت د بل دولت ځای ونیسي، وارث دولت د مخکنی دولت د حقونو او وجایبو د میراث مستحق ګنل کیږی.»
غټ سوال دادی چه آیا هغه دولت لکه پاکستان چه داستعماری دولت د منځه تګ نه وروسته ، نوی زیږول کیږی د هغه تړون چه د استعمار د واکمنۍ له خوآ منعقد شوی وو یو اړخ شمیرلی شو؟
دلته موضوع د لاندنیو موضوعاتو د طرح کیدو له کبله پیچلی کیږی :
ـ د نوی دولت د واکمنۍ حق[سوورنته] اعمال.
ـ د نورو هغو دولتونو ګتې ساتل چه د استعماری دولت سره د تړون په چوکات کې تړل شوی وو.
ـ د کثیر الاضلاع تړون په اړه د بین المللی ټولنې د ګتی ټامین .
« عمومی قاعده داده چه د ښکیلاک د واکمنۍ نه پاتی شوی نوی دولت د مخکنی دولت د معاهداتو په وړاندی د ثالث دولت حیثیت لری او د تړونونو د امتیازاتو او احیاناً د وجایبونه ګته پورته کولای نشی. په بل عبارت کله چه د یو تړون یو اړخ له صحنی څخه حذف کیږی تړون د خپل ملاتړ او پښتوانی څخه بی برخې او جنساً له منځه ځی.» [۶]
دلته د یو مثال په راوړلو اکتفآ کوو : [ ع،ب،د ] په 1997م کال د سپتامبر په 25 حکم کې د سلواکیا د نوی جوړ شوی دو لت په تاوان هغه تړون چه په 1977م کال د « دنیوب» د سیند د شاوخوآ ځمکی د ویش په سر باندی د چکوسلواکیا او هنگری تر منځ تړل شوی وو ملغاً اعلام کړ .
د مخکنینیوتوضیحاتو څخه داسی څرګندیږی چه د پاکستان دولت چه د ښکیلاکګر برتانوی هند د واکمنۍ د نسکوریدو څخه وروسته جوړ شو ، د ډیورند د تړون د مفاداتونه بې برخی پاتی کیږی.ان تر دی چه دډیورند د کرښې په سر باندی اغزن سیم غزول هم ، حقوقی قواعدو سلامتیا او بشپړتیا ته تاوان رسولی نشی.
پنځم ـ د یو تړون د اجرآ او تطبیق پروسیجر :
د دی په مقصد چه یو تړون عملی او تطبيقی بڼه غوره کړی مختلف پروسیجرونه موجود دی:
الف ـ د یو ثالث دولت ضمانت. مثلاً امریکا په 2001م کال کی د اسرائیل او مصر تر منځ د تړون د تطبیق ضمانت په غاړه واخیست.
ب ـ د څارنې بین المللی کمسیون هغه مورد دی چه په 1954م کال کې د « ژنو» د معاهدی په بنسټ باندی د لاووس د ناپیلتوب د موافقه لیک د اجرآ په مقصد جوړ شو .
ج ـ د موقوت بین المللی کانفرانس تدویر . چه د ویانا د 1985م کال د مارچ 22 د کانوانسیون له خوآ تجویز شوی دی.
د ـ د تحقیق کمسیون چه د تړون د اړخونو نه جوړ شوی وي او د معاهدی د احکامو د سرغړونې نه راپور تنظیم او نهایتاً [ع، ب، د] ته وړاندی کړي.
د ډیورند د موافقه لیک د اجرآ په اړه هیڅ یو ضمانت نه وو ټاکل شوی. بر خلاف د قراینونه څرګندیږی چه موافقه لیک دهمهغه لمړیو ورځو څخه تر اوسه پوری په عمل کې وجود نلری. پدی معنی چه :
الف ـ ولسونه د ډیورند د کرښی په دواړو خواوو کې بې د پاسپورټ د شکلیاتونه تګ او راتګ کوی.
ب ـ آزادو قبایل په بشپړه توګه د پاکستان په سیاسی او حقوقی نظام کې ندی جذب شوی. دوی اکثراً فوج ته عسکر او حکومت ته مالیه نه ورکوي او خپل ملی هویت یې ساتلی دی .
ج ـ د تاریخ په اوږدو او په ځانګړی توګه د مقاومت او جهاد په وخت کې د لر او بر ولسونو تر منځ جذباتی او عاطفی اړیکی د دی لامل شوې چه د ډیورند کرښه « عملاً » د منځه لاړه شی .
نتیجه
الف ـ د حقوقو د « تیوری» له نظره د ډیورند موافقه لیک د توجیه وړ بنه نلری. په « عمل» کې هم د نوموړی موافقه لیک اجرایی شته والی تر سوال لاندی دی.
ب ـ د ډیورند کرښه ګده کرښه ده . پاکستان پرته د افغانستان د موافقی نه حق نلری چه د کرښې په جوړښت چه په زیاتو سیمو کې ندی تثبیت شوی پخپل سر بدلون راوړی او یا د اغزن سیم په غزولو یا مین په ایښودلو د هغه استقامت وټاکی. دغه کار د افغانستان په خاوره باندې ښکاره تیری ګڼلی شو.
ج ـ په اوس وخت کې افغانستان د یوه تمثیلی، ملي، مرکزي حکومت د درلودلو څخه بی برخې دی. اوسنی افغاني حکومت چه د بهرنیانو له خوآ ساتل کیږی د هیڅ یوې ملي مسآلې او په ځانګړې توګه د ډیورند د موافقه لیک په موضوع باندی د هیچا سره د معاملی د یو اړخ په توګه دریځ نیولی نشی .
د ـ اوس وخت افغانستان د نړیوال انتلاف تر ساتنې لاندی دی او د باندنی خپلواک، ملی سیاست څخه بی برخې ګنل کیږي. بناً باید ځینی افغانی توطیه ګرو کړیو د ډیورند د موافقه لیک څخه د افغانستان په تاوان او د پردیو په ګته د یوه سیاسی افزار په توګه ناوړه ګته پورته نکړي .
ه ـ د افغانستان او پاکستان تر منځ د نژدیوالی علایق په کافی اندازه موجود دی. باید دواړه هیوادونه په سیمه کې د متقابلې دوستۍ مثال اوسی . د ډیورند کرښه چه عملآ له منځه تللی باید د دواړو هیوادونو تر منځ د لا زیاتی همکارۍ او دوستۍ لاره پرانیزي او د جلاوالی لامل ونپیژندل شی.
و ـ افغانستان د پاکستان سره د ډیورند د کرَښی په سر باندی، د خپل اختلاف د واقع بینانه او منصفانه حل د پاره باید یوازی او یوازی سیاسی سوله ایزو لارو چارو په تمه اوسی . اوس مهال د موضوع د مطرح کولو وخت ندی. « پای »
فرانسه 01 ـ 02 ـ 07
دوکتور م، ع ، روستار تره کی
اخځونه :
[۱].بین المللی عامه حقوق . پاریس. 2002م کال. 211ـ212 مخ . Patrick Daillier [ 1]
[۲] د مستعمره هیوادکورنۍ او بهرنۍ اداره مستقیماً د ښکیلاکگر قوت په لاس کی ده.
تحت الحمایه هیواد کورنۍ چارې خپله اداره کوی. اما بهرنۍ امنیتي چارې او د بهرنی سیاست واک د استعماری قوت له خوآ تر سره کیږی.
. نړیوال عامه حقوق. پاریس. 2002م کال. 193 مخPatrick Daillier[2]
نړیوال عامه حقوق .پاریس. 2002م کال . 191 مخ .M Martin [1]
[۳] د پولو په اړه د انگریزانو او روسانو له خوآ په مختلفو نیټو یو شمیر هیآتونه ټاکل شوی وو. لمړی هیآت د دواړو هیوادونو د بهرنیو چارو د وزیرانو په کچه [لارد کرینویل او پرنس گورچکوف] څخه جوړ شوی وو. او یو بل پلاوی د انگلیسی او روسی استازو « چارلس پت او کاپیتان کامروف» نومیدل.
[۴]2002م کال. 193 مخ عامه حقوق. بین المللی Patrick Daillier
[۵]کوریا او جاپان . پاریس. 1910م کال536 ـ 553 مخV . P erinjaquet
[۶]نړیوالی اړیکی. پاریس .1992 م 470 مخMoreau Defarge
ملی مبارز، ډیپلومات، شاعر او سپه سالار سیدال خان ناصری.
د محمد سیدال خان پلار ابدال خان کله چی سلطان ملخی توخی (د نازو انا پلار) له جلدک څخه تر غزنی سیمه کی خپلواک ژوند او حکومت کاوه، هلته له خپلو خلکو سره میشته شو.
ابدال خان له نورو ملی مشرانو سره د صفویانو د حاکم ګرګین پرضد جګړه کوله او صفویانو ته یی اجاره نه ورکوله چی پر قلات حکومت وکړی.
سیدال خان، وړتیا او زړورتیا له خپل پلار څخه په میراث اخیستی وه، د پوهې او ادب په حصول کې هم ډیر هڅاند وه او د فقی، تفسیر، صرف او نحو … او دري ادبیاتو زده کړې یې هم وکړې.
د هوتکيانو د واکمنۍ په دریو لسیزو کې د هیواد دننه او بهر د مبارزو او فتوحاتو په جریان کې، سیدال خان ناصري د حکومت یو له اصلي ستنو او ټینګو بنسټونو څخه و، چې په نظامي برخه کې یې یو عالي او تل پاتې تاریخي ریکارډ پریښی دی.
کله چې په ۱۷۰۸ میلادی کال کې، ملي مشر میرویس خان هوتکي، د دیني عالمانو د فتوا ترلاسه کولو وروسته، قندهار کی د ایران صفوی حکومت ظالم و سفاک حاکم ګورګین له مینځه لری کړ، او د هوتکيانو خپلواک حکومت یی اعلان کړ، سیدال خان ناصري د افغان ځواکونو مشر او سپه سالار وه.
او کله چی صفویانو د کندهار د بیا نیولو لپاره پوځ را ولیږه، ملی مشر میرویس خان سیدال خان ناصري د هغوی جګړی ته ولیږه چی صفوی پوځ یی تار په تار کړ.
سیدال خان ناصري د میرویس خان د اته کلن مشرتابه په ټولو اتو کلونو کی د صفوی خلاف په ټولو جګړو کې ښکېل وه، چې په ټولو جګړو کې یې افغانانو ته بریاوی راوړی وی.
د حاجي میرویس خان (۱۶۷۳ – ۱۷۱۵ میلادی) تر مرګه وروسته لومړی د هغه ورور او بیا د هغه زوی شاه محمود هوتکي واک تر.لاسه کړ.
د شاه محمود هوتکي ځواکونو د امان الله سلطان ، سیدال خان ناصري او نصرالله خان … په مشری لومړی په کرمان او بیا د ایران د صفویانو په پلازمینه اصفهان برید وکړ او فتح یې کړ.
د ۱۷۲۲ کال د اکتوبر په ۲۳ نیټه (چی د ۱۱۳۵ کال د محرم له ۱۲ سره سمون لری) د شاه محمود هوتکي په سر د سلطاني تاج د ایران شاه حسین صفوی کیښودو چی ورسره په ایران کې د افغانستان امپراطوری بنسټ کښیښودل شو.
شاه محمود هوتکي د اصفهان په چهلستون ماڼی کې شانداره میلماستی جوړه کړې وه چې په ترڅ کې یې د شاه حسین صفوی لور سره واده وکړ.
په دې توګه، د یووالي او مبارزې په پایله کې، میرویس خان هوتکي او د هغه ځای ناستو نه یوازې په کندهار کې د صفویه واکمنۍ پای ته ورساوله، بلکې د صفویانو د واکمنی لړی یې هم پای ته ورسوله.
شاه محمود هوتکي حکومت نږدې نهه کاله وه چی دوه نیم کاله یی په ایران کی هم حکومت وکړ. بیا، د رواني ناروغۍ له امله، هغه له واکه لرې شو او د هغه د تره زوی، شاه اشرف هوتکي قدرت ته ورسید.
سیدال خان ناصری د عثمانی ترکانو او روسانو پر وړاندې په فارس کې د شاه اشرف هوتکي په ټولو جګړو او خبرو اترو کې، د افغان ځواکونو سپه سالار او لوی درستیز و چې په ټولو جګړو او خبرو اترو کې بریالی و. هغه د روسیې او عثماني ترکیې لخوا د ایران د ځینو برخو د نیولو پلان شنډ کړ.
له یوې خوا په ایران کې د نادر افشار په نوم د یوه کس په څرګندیدو او له بلې خوا د افغانانو خپلمنځی ناخوالو، په ایران کې د هوتکيانو حکومت کار له خنډ سره مخ کړ. له همدې امله شاه اشرف او افغانان له ایران څخه په شاشول. شاه اشرف په شورابک سیمه کې ووژل شو.
له ۱۷۳۹ کال څخه وروسته، د هوتکيانو واکمنی یوازې په کندهار پورې محدود شوه، چی د میرویس خان کشر زوی، شاه حسین هوتکي چی یو ادیب او په فرهنګ مین سړی وه او په پښتو او دری ژبو یی شعر وایه، یی پاچا وه.
کله چې سیدال خان ناصري کندهار ته ورسید، نو هغه د شاه حسین هوتکي لخوا بیا هم سپه سالار وټاکل شو.
له بده مرغه، هغه د نظامي ځواکونو د چمتو کولو لپاره وخت نه درلود، مګر سره له ټولو ناخوالو بیا هم تر آخره یی له مقاومت څخه کار واخیست.
یو ځل له ۳۰۰۰ سرتیرو سره د هرات د ابداليانو مرستې ته هم ولاړ، خو د نادر افشار د ستر لښکر په وړاندې بریالي نشول او سیدال خان بیرته قندهار ته ستون شو.
د سیدال خان ناصري ځواکونو شمیره شل زره او د نادر افشار ځواکونه یو لک وه.
سیدال خان ناصری د دښمن په ځواکونو خواره واره بریدونه کول او د یو کال لپاره یی کندهار ته د نادر افشار د ننوتلو مخه ونیوله.
نادر افشار د فتح علی خان په قومانده، د قلات د نیولو لپاره یو اته زره کسیز لښکر ولیږه. شاه حسین د سیدال خان په مشرۍ یو څلور زره کسیز ځواک د قلات دفاع لپاره ولیږه، چې په پیل کې یې دښمن ته سخت ګوزارونه ورکړل. کله چې نادر افشار په ځواک کې د سیدال خان د شتون څخه خبر شو، نو په خپله د پنځوس زره ځواک سره هلته ولاړ، او سیدال خان او ځواکونه یی په کلا کی محاصره شول.
د څو ورځو محاصرې وروسته، نادر افشار بیرته د کندهار په لور ته راستون شو، مګر ۳۰۰۰۰ قوي ځواک د سیدال خان د ځواکونو د محاصره لپاره پاتی شول. دښمن هڅه کوله چې افغان ځواکونه د کلا څخه وباسي. دښمن ځواکونو د دوو میاشتو لپاره ونشو کولای چی کلا ته ننوځی.
دښمن ، چې د سیدال خان تسلیم کیدل د کندهار د فتح لپاره کلي ګنله، یو ناوړه چل او عمل ترسره کړ. د کلا څخه بهر یی، افغان میرمنې له تیانو ځړولی او تر هر ډول سپکاوي او توهین یی ورته کاوه او شرط یی دا وه چی هغوی به دا کار هلته بس کړی، کله چی سیدال خان او د هغه ځواکونه له جګړی او مقاومت څخه لاس واخلی.
سیدال خان لپاره چې د افغان ښځو عزت او وقار خورا مهم وه او له بلې خوا دوی ته اوبه او خواړه هم نه وه ورپاتی، افغان ځواکونو ته یې د اوربند امر وکړ.
سیدال خان ناصری چې ۳۱ کاله یې د افغانانو د پت او عزت او د ټاټوبی دفاع کړې وه، د نادر افشار بند ته ورغی.
نادر افشار په یو لوی محفل کې چی په دی اړه نیول شوی وه داسی وویل:
“به بسیار زحمات این گرگ باران دیده را به چنگ آورده ایم. اگر چه نمی زیبد که اینچنین سردار بزرگ و قهرمان کشته شود مگر من توان دو چشم این عقاب را ندارم٬ فلهذا هر دو چشمت را به من ببخش”.
او د سیدال خان ناصری دواړه سترګې د اور په لمبو کې سور شوی سیخانو باند ړندې کړې.
نادر افشار د خلکو د تیتولو او خواره واره کولو لپاره ځینی ایران ته واستول، او سیدال خان ناصري او کورنۍ یې د کابل شکر درې ته ولېږدول شول. څه وخت وروسته، سیدال خان ناصري په شکردره کې نړی څخه سترګی پټی کړی چی هلته د سیا سنګ هدیره کې ښخ کړای شو.
شاه حسین هوتکي د لسو میاشتو لپاره مقاومت وکړ، خو په پای کې کندهار نادر افشار لاس ته ورغی.
دا د یو ملي او هیواد پال شخصیت د ژوند د ځینو برخو یادونه وه.
د سیدال خان ناصري د دی ملی، آزاد او اوسپنیزی ارادی خاوند شخصیت روح، او د ټولو ملي مبارزینو روح چې دښمن ته یی سر ټیټ نه کړ، دی خوښ او ځای دی جنت وی.
ناصر اوریا * ۲۳ سپتمبر ۲۰۲۰ – تکزاس Naser Oria
آیا میدانید اصفهان پایتخت شاهان صفوی ایران بدست کی فتح شد؟
سیدال خان ناصری خان سپه سالار، دیپلمات، شاعر و مبارز ملی.
«دستِ وحدت کاخ استبداد را ویران کند»
ابدال خان پدر محمد سیدال خان، در زمانی که سلطان ملخی توخی (سلطان ملخی توخی پدر نازو انا مادر میرویس خان هوتکی) استقلال خویش را حاصل نموده و از جلدک تا غزنی حکومت می کرد، همراه با خانواده و مردمش در آنجا اقامت گزید. ابدال خان همراه با عادل خان به مقابل بیگلر بیگی که از طرف دولت صفوی (ایران) گماشته شده بود، مبارزه می کرد و اجازه نداد که صفویان بر قلات حکومت نمایند.
سیدال خان که شجاعت، رشادت و بزرگمنشی را از پدر به ارث برده بود، در کسب علم و ادب نیز کوشا بود و فقه، تفسیر، صرف و نحو … و ادبیات دری را نیز فرا گرفت.
سیدال خان ناصری در طول سه دههٔ سلطنت هوتکی ها در مبارزات و فتوحات داخل و خارج از کشور یکی از ستون های اصلی و پایه های استوار حکومت بود که در بُعد نظامی کارنامه های تاریخیِ درخشان و ماندگار از خویش به یادگار گذاشته است.
از زمانی که در سال ۱۷۰۸ میلادی مطابق ۱۱۲۰ هجری قائد ملی میرویس خان هوتکی، بعد از اخذ فتوای علمای دینی، گورگین حاکم (بیگلر بیگی دولت صفوی ایران) خون آشام و سفاکِ دولت صفوی ایران در قندهار را سر به نیست نموده و دولت مستقل هوتکی را بنا نهاد، سیدال خان ناصری سرلشکر قوای افغان بود.
هنگامی که دولت صفویان غرض اشغال دوباره، به قندهار لشکر کشید، میرویس خان، سیدال خان ناصری را به مصاف آنها فرستاد که قوای صفوی را تار و مار کرد.
سیدال خان ناصری در تمام جنگ های دورهٔ ۸ سالهٔ رهبری میرویس خان علیه اشغالگران صفوی شامل بود که در همه جنگ ها فتح و پیروزی را از آن افغان ها ساخت .
بعد از وفات حاجی میرویس خان (۱۶۷۳ – ۱۷۱۵ میلادی)، نخست برادرش و سپس پسرش شاه محمود هوتکی به سلطنت رسید.
قوای شاه محمود هوتکی به سرلشکری امان الله سطان، سیدال خان ناصری و نصرالله خان … نخست به کرمان و سپس به اصفهان پایتخت دولت صفوی ایران یورش برد و آنرا فتح کرد.
به تاریخ ۲۳ اکتبر سال ۱۷۲۲ میلادی مطابق ۱۲ محرّم ۱۱۳۵ با گذاشتن تاج سلطانی بر سر شاه محمود هوتکی بدست شاه حسین صفوی، شهنشاهی افغان ها در ایران بنیاد گذاشته شد.
شاه محمود هوتکی در کاخ چهلستون اصفهان ضیافتی ترتیب داد که در ضمن آن با دختر شاه حسین صفوی ازدواج نمود.
به این ترتیب در نتیجهٔ وحدت و مبارزه در مدت کوتاهی میرویس خان هوتکی و اخلافش نه تنها سلطهٔ صفوی ها را در قندهار پایان داد بلکه سلسله پادشاهی صفوی ها را نیز ختم کرد.
شاه محمود هوتکی حدود ۹ سال سلطنت نمود که دونیم سال در ایران حکومت کرد. سپس به اثر مریضی روانی از قدرت خلع و بعد از وفاتش، پسر کاکایش، شاه اشرف هوتکی قدرت را بدست گرفت.
در تمام جنگ ها و مذاکراتِ شاه اشرف هوتکی در فارس مقابل ترک های عثمانی و روس ها، سیدال خان ناصری سرلشکر قوای افغان بود که در همهٔ جنگ ها و مذاکرات فاتح و پیروز بدر آمد. وی نقشه و پلان اشغال مناطقی از ایران توسط روسیه و ترکیهٔ عثمانی را خنثی نمود.
با ظهور شخصی به نام نادر افشار در ايران از یک طرف و اختلافات ذات البینی افغان ها از طرف دیگر، كار حكومت هوتکی ها در آن کشور با مشكل روبرو شد. لذا شاه اشرف و افغان ها از ايران عقب نشيني كردند. شاه اشرف درهنگام عقب نشيني در مربوطات شورابك كشته شد.
از اين پس تا سال ۱۷۳۹ میلادی حکومت هوتکی ها به قندهار منحصر شد که شاه حسین هوتکی جوانترین فرزند میرویس خان، که یک پادشاه ادیب و فرهنگدوست بود و به زبان های پشتو و دری شعر می سرود، حاکم آن بود.
زمانی که سیدال خان ناصری قندهار رسید از طرف شاه حسین هوتکی دوباره به منصب سپه سالار مقرر ګردید.
با تأسف که وقت به وی مجال نداد که قوای نظامی را آرایش لازم دهد ولی با آنهم تا نهایت از مقاومت باز نه ایستاد.
باری هم با ۳۰۰۰ قوا به کمک ابدالی های هرات رفت ولی مقابل لشکر بزرگ نادر افشار پیروزی بدست نیاورد.
قوای سیدال خان ناصری بیست هزار و قوای نادر افشار صدهزار بود.
سیدال خان حملات و شبیخون های متعددی به قوای دشمن وارد کرد و برای یکسال مانع ورود نادر افشار به قندهار گردید.
نادر افشار یک لشکر هشت هزار نفری را غرض گرفتن قلات فرستاد. غرض دفاع قلات یک قوای چهارهزار نفری به سرکردگی سیدال خان فرستاده شد که در ابتدا به دشمن ضربات شدید وارد نمود. زمانی که نادر افشار از موضوع حضور سیدال خان در این قوا اطلاع یافت با یک قوای پنجاه هزار نفری بدانجا رفت و سیدال خان مجبوراً در قلعه محاصره شد. نادر بعد از چند روز محاصره دوباره به صوب قندهار رفت ولی قوای سی هزار نفری قوای سیدال خان را محاصر نموده بود و دشمن تلاش می نمود تا قوای افغان را به بیرون آمدن از قلعه وادار نماید. قوای دشمن تا دو ماه نتوانست قلعه را بگشاید. دشمن که تسلیم شدن سیدال خان را کلید فتح قندهار میدانست به خدعهٔ نامردانه ای دست زد. دشمن در بیرون قلعه خانم های افغان را از سینه ها آویزان نموده و مورد هر نوع توهین و تحقیر قرار میدادند تا سیدال خان و قوایش تسلیم شود.
سیدال خان که آبرو و عزت خانم های افغان از همه چیز برایش مهم بود و از طرفی هم آب و آذوقهٔ شان به پایان رسیده بود به قوای افغان امر توقف جنگ را داد.
سیدال خان این سردار رشید که از مردم و سرزمین افغان ها بیشتر از ۳۱ سال دفاع نموده بود بندی به مقابل نادر افشار آورده شد.
نادر افشار در جشن بزرگی که به این مناسبت براه انداخته بود در محضر عام چنین گفت:
“به بسیار زحمات این گرگ باران دیده را به چنگ آورده ایم. اگر چه نمی زیبد که اینچنین سردار بزرگ و قهرمان کشته شود مگر من توان دو چشم این عقاب را ندارم٬ فلهذا هر دو چشمت را به من ببخش”.
و هردو چشم سیدال خان ناصری را با سیخ آتشین کور و وی را از نعمت دید محروم کرد.
نادر افشار غرض تیت و پاشان کردن مردم تعدادی را به ایران تبعید و سیدال خان ناصری و خانواده اش به منطقهٔ شکر درهٔ کابل فرستاده شد. بعد از مدتی سیدال خان ناصری در شکردره فوت و همانجا در سیاه سنگ به خاک سپرده شد.
شاه حسین هوتکی ده ماه دیگر نیز مقاومت کرد ولی بالاخر قندهار به دست نادر افشار افتاد .
این بود یادآوری بخش هایی از زندگی یک شخصیت ملی و وطندوست.
روح سیدال خان ناصری این مرد آزاده و آهنین و روح همهٔ مبارزین ملی که به دشمن سر خم نکردند شاد باد و مکانش بهشت معلی.
ناصر اوریا * ۲۳ سپتمبر ۲۰۲۰ – تکزاس Naser Oria
چې یـو گیر پـه خپلو لـومـو
د بـل دام تـه څـه حاجـت دی
د یو بل په خون چې رنگ یو
خون آشام ته څـه حاجت دی
۰۹.۰۴.۲۰۲۴
که د برلین حصار را لویږي
اوبه په ډانگ که نه بیلیږي
لر به له بر سره یو کیږي
د ډیورنډ لین به هم نړیږي
حالات چې گورم د یو والي لور ته ځینه
زلمی نصرت
دنمارک ـ وایله
۰۵.۰۴.۲۰۲۴
عبدالملک پرهیز
له خوندو، خوند اخیستل, ولې ګناه ده؟
دې ښکلاوته کتل، ولې ګناه ده؟
ولې هر څه چې راښکون لري، ګناه ده؟
ولې زړه ته چې قرار راوړي، ګناه ده؟
چې خوږې دي د یار شونډې څه ګناه ده ؟
چې ښایسته دي د یارسترګې،څه ګناه ده؟
""""""
چې پر ولو یې ول ول زلفې تار تار دي
دا زما زړه ته دامونه خپور په لار دی
غرڅنۍ یې له ښایسته سترګو شرمېږي
دښت ګلان یې له یوې موسکا نه ځار دي
د آسمان ستوري هر شپه کړي سترګکونه
ستوري واړه یې خالونه د رخسار دي
تلوسې د سپوږمۍ وینمه بیمارې
په کنډو او پر بلۍ څوک انتظار دي
شوې ړندې د تعصب سترګې له رښتیا نه
پلوشې د لمر خورې په هر سهار دي
"""""""
ولې دا تیاره فکرونه ګناه نه ده؟
ولې لار د تعصبونو ګناه نه ده؟
د لطیف هنر ښکلا چې لیدی نه شي
ولې دا بدرنګ اندونه ګناه نه ده
؟
څوک چې خلک د تورتمونو لور ته بیایي
ولې تلل د تورتمونو، ګناه نه ده؟
""""""""
موږه خدای ښکلی پیداکړو درست عالم کې
ولې کرکه له ښکلاوو ګناه نه ده؟
خلک ګلان کري چې سیمه یي ګلزار شی
د اغزو پالل بیا ولې ګناه نه ده؟
د اشرف لقب په پوهه د انسان شو
ناپوهي پالل بیا ولې ګناه نه ده؟
"""""""""
موږ یې جوړ د ښایستونو له جوهر کړو
بیا سمبال یې موږ په علم او په هنر کړو
موږ یې جوړ په صفتونو د انسان کړو
ولې چارې د حیوان او بد کردار کړو
انځورګر د ټول ښکلاوو یو الله دی
ولې موږ له ښکلاګانو دومره عار کړو
د انسان د سوکالۍ پراخ ورشوګانې
ولې ډک موږ له کړاو او له شرار کړو؟
ته هینداره یې د خدای د انځورونو
ولې دا سيینه هینداره لکه دار کړو؟
""""""":
د هیندارې صفا ساته له ګردونو
په هینداره ځلېدل ولې ګناه ده؟
دا هینداره له رښتیاو تل ښایسته ده
ولې هر څه چې ښکلا لري ګناه ده؟
انجینیر زلمی نصرت
غزل
خیاله په خیال کې مې د یار سره خبرې کوم
کله د گل کله د خار سره خبرې کوم
د پرون ژوند چې شي را یاد او دا د نن خبرې
کله د روغ کله بیمار سره خبرې کوم
د سحر باده ما زر یوسه د مشرق په لورې
چې په څیله کې د بهار سره خبرې کوم
چې له پروازه شوم را ښکته د ٫٫ روښان٬٬ پر ځمکه
نیت مې پوره شو٬ ننگرهار سره خبرې کوم
نصرته خوږ ترنم بیا راځي د یار له کلي؟
که تصور کې د سیتار سره خبرې کوم
انجنیر زلمی نصرت
۰۳.۰۴.۲۰۲۴
دنمارک ـ وایله
یادونه:
د منلی شاعر ښاغلی صدیق ٫٫ ننگ٬٬ د لاندې څلوریزې څخه په الهام سره.
څلوریزه
خیاله ښکل یې کړه گلونه مخ د یار مې په زړه اوري
د نارنج او د نرگسو ښکلی هار مې په زړه اوري
له خزانه مې پروا نه شته هسې شین چې په خندا یم
د بهار منت به څه وړم ننگرهار مې په زړه اوري.
صدیق ننگ
لونگبي ـ دنمارک
انجنیر زلمی نصرت
موسم دی تاند بوی د بهار دی
دښت او صحرا کړی سینگار دی
نه د چا لاس نه د چا کار دی
په دې راز پوی پروردگار دی
*
جنت شي پورته ځمکې سر ته
د مشکو بوی سره گلزار دی
د تورو وریځو له دانو نه
ځمکه شینکۍ او چمن زار دی
*
بهار د ژوند په فلسفه کې
د ابدیت یو اموزگار دی
په سلسله د مرگ او ژوند کې
بهار بدلون ته تابیدار دی
*
د کائیناتو په هوا کې
د بنیادم قسمت ابدار دی
یو فنا شوی بل پیدا شوی
دغه سیکل کې ژوندون څار دی
*
ژوند د بهار سره عجین کړه
چې بې بهاره ژوند بې بار دی
هم یې ښکلا سره رنگین کړه
چې بې ښکلا ژوند خوار او زار دی
*
نصرته عشق سره ژوند وکړه
کوم عبادت کې چې قرار دی
اختیار ورکړی رب هرچاته
دې کې یې نغښتی اقتدار دی
۲۱.۰۳.۲۰۱۹ ـ دنمارک
گرچه از گل دامن پُر تا کمر دارد بهار
در نگاه ما رخ و رنگ دگر دارد بهار
برگریزان نشاط آرزوی عالمی است
یکقلم گویی ز حسرتها ثمر دارد بهار
از چمن تا انجمن سوز قیامت کرده گل
چهرۀ آتش فشان شعله ور دارد بهار
یک گل بیداغ در گلزارعالم نیست نیست
هرکجا جوش گل خونین جگر دارد بهار
جوی خون از پرده های ابر می ریزد مگر
از دل ریش سیه روزان خبر دارد بهار
پشته ها از کشته ها انباشته در باغ و راغ
اینچنین الطاف بر مردم نگر دارد بهار
موج توفانزای فقر و شدت سرما و برف
هیبت دوزخ وش و طبع سقر دارد بهار
جای خیل بلبل و گل از قماش کشتگان
هر طرف انبار دست و پا و سر دارد بهار
این جواب آن غزل باشد که بیدل گفته بود
غیر عبرت زین چمن دیگر چه بردارد بهار
بسکه می ترسد عزیزا از گزند روزگار
در حریم ما حضور مختصر دارد بهار
عزیزی غزنوی
تورنتو/کاندا
خورشیدگرفتگی یا کسوف زمانی اتفاق میافتد که بخشی از زمین در سایه ای که ماه بهطور کامل یا جزئی جلو نور خورشید را میگیرد، فرومیرود. این زمانی اتفاق میافتد که خورشید، ماه و زمین در یک راستا قرار گیرند. چنین همترازی همزمان با ماه جدید است که نشان میدهد ماه نزدیکترین به
دایرةالبروج است، در یک کسوف کامل قرص خورشید بهطور کامل توسط ماه پوشیده میشود. در کسوفهای جزئی و حلقوی، تنها بخشی از خورشید پوشیده میشود. اگر ماه در مداری کاملاً دایرهای کمی نزدیکتر به زمین و در همان صفحه ی مداری قرار میگرفت هر ماه جدید خورشیدگرفتگی کاملی داشت. با این حال از آنجایی که مدار ماه بیش از ۵ درجه نسبت به مدار زمین به دور خورشید کج است سایه ی آن معمولاً زمین را از دست میدهد. خورشیدگرفتگی تنها زمانی رخ میدهد که ماه در طول ماه جدید به اندازه ی کافی به صفحهٔ دایرةالبروج نزدیک شود.
خورشیدگرفتگی (و ماهگرفتگی) تنها در طول فصول خسوف رخ میدهد که منجر به حداقل دو تا پنج، خورشیدگرفتگی در هر سال میشود بیش از دو مورد از آنها میتواند خسوف کامل باشد.
کسوف کامل نادر است زیرا زمان ماه جدید در فصل خسوف باید دقیقتر باشد تا بین ناظر (روی زمین) و مرکز خورشید و ماه هماهنگ شود. علاوه بر این مدار بیضی شکل ماه اغلب آن را به اندازهٔ کافی از زمین دور میکند که اندازهٔ ظاهری آن به اندازهای بزرگ نیست که بتواند خورشید را بهطور کامل مسدود کند. خورشیدگرفتگی کامل در هر مکان خاص نادر است زیرا کلیت فقط در امتداد یک مسیر باریک در سطح زمین وجود دارد که توسط سایهٔ کامل یا سایهٔ ماه ردیابی میشود.
کسوف یک پدیدهٔ طبیعی است با این حال در برخی از فرهنگهای باستانی و مدرن خورشیدگرفتگی به دلایل ماوراءطبیعی نسبت داده میشد یا به عنوان نشانههای بد تلقی میشد. خورشید گرفتگی کامل میتواند برای افرادی که از توضیح نجومی آن بیخبرند ترسناک باشد زیرا به نظر میرسد خورشید در طول روز ناپدید میشود و آسمان در عرض چند دقیقه تاریک میشود.
از آنجایی که نگاه مستقیم به خورشید میتواند منجر به آسیب دائمی چشم یا نابینایی شود هنگام مشاهدهٔ خورشیدگرفتگی از روشهای ویژهٔ محافظت از چشم یا مشاهدهٔ غیرمستقیم استفاده میشود. مشاهدهٔ تنها فاز کل خورشیدگرفتگی کامل با چشم غیر مسلح و بیمحافظت بیخطر است این عمل باید با دقت انجام شود اگرچه کاهش شدید درخشندگی خورشید با ضریب بیش از ۱۰۰ بار در آخرین دقیقه قبل از کلیت مشخص میکند که چه زمانی کلیت شروع شدهاست و برای آن تغیرات شدید و دیدگاه تاج خورشیدی است که مردم را به سفر به منطقه کلی سوق میدهد (فازهای جزئی بیش از دو ساعت طول میکشد در حالی که فاز کل میتواند حداکثر ۷/۵ دقیقه برای هر مکان و معمولاً کمتر طول بکشد). افرادی که تحت عنوان تعقیبکنندهٔ خورشیدگرفتگی یا کسوف شناخته میشوند، حتی به مکانهای دوردست سفر میکنند تا خورشیدگرفتگیهای مرکزی را مشاهده کنند.
بر اساس تعریف نجومی هرگاه ماه از میان زمین و خورشید عبور نماید و سایهٔ ماه روی قسمتی از زمین بیفتد هم اختفاء خورشید توسط ماه و هم گرفت زمین توسط ماه رخ دادهاست. با وجود این چنانکه از قدیم به رخ دادن این پدیده خورشیدگرفتگی گفته میشدهاست هنوز هم از این نام استفاده میشود.
زمین در گردش به دور خورشید و ماه در گردش به دور زمین در مدارهای بیضی شکل اما نزدیک به دایره حرکت میکنند. شعاع مدار گردش زمین به دور خورشید (تقریباً ۱۵۰ میلیون کیلومتر) حدود ۴۰۰ برابر بزرگتر از شعاع مدار گردش ماه به دور زمین (تقریباً ۳۸۰ هزار کیلومتر) است و این در حالی است که اندازهٔ واقعی قطر خورشید نیز حدود ۴۰۰ برابر بزرگتر از اندازهٔ واقعی قطر ماه است. این وضعیت باعث شدهاست که اندازهٔ ظاهری ماه و خورشید از دید ناظر زمینی تقریباً یکسان دیده شود.
بیضی بودن مدارها باعث میشود که فاصلهٔ زمین تا خورشید در طول سال در حدود ۱٫۶ ٪ و فاصلهٔ ماه تا زمین در طول زمان تا حد ۵٫۴ ٪ کم یا زیاد شود. این مطلب موجب شدهاست که در زمانهای مختلف، اندازهٔ ظاهری ماه و خورشید کمی تغییر کند و در نتیجه ماه گاهی کوچکتر، گاهی هماندازه و گاهی اندکی بزرگتر از خورشید دیده شود. از سطح کرهٔ زمین، اندازه ظاهری ماه از ۲۹٫۳ تا ۳۴٫۱ دقیقه قوس و اندازه ظاهری خورشید از ۳۱٫۶ تا ۳۲٫۷ دقیقه قوس در تغییر است.
صفحهٔ مدار گردش ماه به دور زمین (دائرةالبروج) نسبت به صفحهٔ مدار گردش زمین به دور خورشید ۵٫۱۴۵ درجه زاویه دارد. این عامل باعث میشود که در زمان مقارنهٔ ماه، در بیشتر موارد از خط واصل بین زمین و خورشید فاصله داشته باشد و تنها در بعضی از دفعات ماه نو این سه جرم آسمانی تقریباً در یک خط راست قرار بگیرند.
ویژگیهای مداری ذکر شده در بالا موجب شدهاست که پدیدهٔ خورشیدگرفتگی در کرهٔ زمین از ویژگیهای منحصربهفردی در بین سیارات منظومهٔ خورشیدی برخوردار باشد و پیچیدگیها و زیباییهای خاصی در آن دیده شود.
اگر صفحه مداری گردش ماه به دور زمین همان صفحهٔ مداری گردش زمین به دور خورشید میبود در هر ماه یک بار خورشید گرفتگی رخ میداد. اما وجود ۵ درجه انحراف زاویهای بین این دو صفحه باعث میشود که در بسیاری از ماهها ماه از بالا یا پایین قرص خورشید بگذرد.
بنابرین تنها دو یا سه بار در هر سال ماه در هنگام عبور از فاصله میان زمین و خورشید به اندازهٔ کافی به خط واصل بین زمین و خورشید نزدیک میشود و در این هنگام گرفتگی خورشید رخ میدهد.
در هر نقطه مدت گرفتگی کامل بیشتر از دو تا پنج دقیقه طول نمیکشد. هر چه گرفتگی کامل نزدیکتر میشود آسمان تاریکتر میشود و ستارگان بیشتری پدیدار میشوند هنگامیکه قرص خورشید کاملاً پوشانده میشود هالهٔ سفید رنگ درخشانی در اطراف ماه میدرخشد این همان تاج خورشیدی است که به صورت هالهای از گازهای رقیق و داغ از خورشید جریان دارند. در کنارههای قرص سیاه ماه حلقهٔ باریک و سرخ رنگی از گازهای خورشید به چشم میخورد که فامسپهر نام دارد.
در خلال گرفتگی بر اثر حرکت ماه و چرخش زمین سایهٔ ماه زمین را از غرب به شرق طی میکند که به این سیر حرکتی سیر گرفتگی کلی میگویند. هر کسی که در این مسیر باشد خورشید را در حالت گرفت کلی خواهد دید این مسیر در بیشترین حالت به ۳۲۰ کیلومتر میرسد و حدود نیم درصد سطح زمین را میپوشاند.
اندازهٔ ظاهری ماه و خورشید از دید اهالی کرهٔ زمین تقریباً یکسان و به دلیل بیضوی بودن مدارها تا حدودی دارای نوسان هستند این مطلب موجب شده که پدیدهٔ خورشیدگرفتگی در کرهٔ زمین از ویژگیهای منحصربهفردی در بین سیارات سامانه خورشیدی برخوردار باشد و پیچیدگیها و زیباییهای خاصی در آن دیده شود.
در دیگر سیارات منظومهٔ خورشیدی هم پدیدهٔ خورشیدگرفتگی روی میدهد اما زیباییهای مربوط به خورشیدگرفتگی در کرهٔ زمین در دیگر سیارهها دیده نمیشود. در سیارهٔ مشتری به دلیل تعدد ماهها خورشیدگرفتگیهای متعددی رخ میدهد در پلوتون نیز خورشیدگرفتگی وجود دارد اما این پدیده به صورت دورهای و در فواصل بیش از ۱۰۰ سال رخ میدهد.
در طول تاریخ این پدیده همواره مورد توجه اقوام و ملل مختلف بودهاست اغلب تمدنهای کهن خورشید گرفتگی را پدیدهای شوم میپنداشتند و دربارهٔ آن اعتقادات خرافی داشتند مردم در زمانهای قدیم از گرفتگی خورشید میترسیدند چرا که در ابتدا علت گرفتگی را نمیدانستند و خیال میکردند که ممکن است خورشید برای همیشه ناپدید شود و بهطور معمول این پدیده را به مسائل فراطبیعی و خدایان ارتباط میدادند و ناپدید شدن خورشید را ناشی از خشم خدایان میپنداشتند.
مردم چین عقیده داشتند که هنگام خورشید گرفتگی اژدهایی خورشید را میبلعد. در بسیاری از فرهنگها خورشید گرفتگی بلایی آسمانی پنداشته میشدهات مردم هند در خلال گرفتگی خود را تا گردن در آب فرومیکردند و اعتقاد داشتند که با این کار به خورشید و ماه کمک میکنند تا در برابر اژدها از خود دفاع کنند.
هنگام تدفین ابراهیم فرزند پیامبر اسلام خورشیدگرفتگی ۲۷ جنوری۶۳۲ رخ داد و مردم گفتند که خورشید به دلیل مرگ ابراهیم اندوهگین است اما محمد به همه گفت: ترجمه: ای مردم همانا خورشید و ماه دو نشانه از نشانههای قدرت حق تعالی هستند که تحت اراده و فرمان او هستند و برای مرگ و حیات کسی نمیگریند و هر زمان دیدید آن دو یا یکی از آنها گرفت نماز بگزارید.
نخستین خورشیدگرفتگی که در تاریخ بشر ثبت شده به تاریخ ۱۱ اکتبر سال ۲۱۳۴ پیش از میلاد توسط دو ستارهشناس چینی انجام شدهاست البته آنها موفق به پیشبینی آن نشده بودند بر اساس پژوهشهای ناسا مردم تمدن بابل چگونگی پیشبینی ماهگرفتگی را میدانستند آنها همچنین نخستین پیشبینی خورشیدگرفتگی در تاریخ سوم می سال ۱۳۷۵ پیش از میلاد را پیشبینی و ثبت کردند. گمان میرود که بابلیها از چرخهٔ ساروس آگاه بودند. توجه شود پیشبینی خورشیدگرفتگی بسیار دشوارتر است زیرا سایهٔ قابل مشاهدهٔ خورشیدگرفتگی روی زمین فقط چند ده کیلومتر است و به محاسبات دقیق در مقیاس دقیقهٔ قوس نیاز دارد.
امروزه جنبه علمی این پدیده به خوبی شناخته شدهاست و به همین خاطر به غیر از تماشای زیبایی ظاهری آن استفادههای علمی هم از این پدیده صورت میپذیرد.
در زمان خورشیدگرفتگی و به خصوص در خورشیدگرفتگی کلی امکان انجام بررسیهای علمی خاصی روی بعضی از مسائل علمی فراهم میشود که در مواقع دیگر عملاً غیرممکن است و همین مطلب ارزش علمی این پدیده را بالا میبرد.
وقتی ماه قرص خورشید را میپوشانَد لایههای خارجی جو خورشید را میتوان رصد کرد با پدیدار شدن ستارهها میتوان انحنای فضازمان را اندازهگیری کرد با محاسبهٔ زمان تماس اول ماه با خورشید میتوان به جزئیاتی در حرکت مداری ماه و زمین پی برد میتوان ستارگان دنبالهداری را که در حضیض هستند بررسی کرد درسده ی اخیر مهمترین سنجشهای خورشید گرفتگی اندازهگیری مکان ستارههای قابل روئیت در اطراف خورشید و تأیید تجربی نسبیت عام آلبرت اینشتین است نسبیت عام پایهٔ کیهانشناسی نوین است. امروزه گرفتگی کامل برای اخترشناسان فرصت گرانبهایی است تا بخشهای کم نورتر تاج خورشید و نیز لایهٔ فامسپهر را مطالعه کنند.
نگاه کردن به خورشیدگرفتگی با چشم غیر مسلح خسارتهای جبرانناپذیری به چشم انسان وارد میکند برای تماشای خورشیدگرفتگی باید از عینکهای ویژهای که به این منظور ساخته شدهاند استفاده کرد. فیلتر مورد استفاده در این عینکها باید با ستندرد جهانی ایزو ۲–۱۲۳۱۲ منطبق باشد.
عزیزی غزنوی
تورنتو/کانادا
د ویښتانو د تویېدو د مخنیوی یوه نوې او هیله بخښونکې طریقه به د طب په ډګر کې یو لوی انقلاب رامنځته کړي.
په دغه نوې طریقه کې د سر ویښتانو حجرو ته ورته حجرې (کلون) جوړیږي او بیا د سر د کوپړۍ په هغه ځایونو کې چې ويښته یې تللې وي لګول کیږي.
نږدې ۸۵ سلنه نارینه تر پنځوس کلنۍ پورې خپل د سر ويښتان په بیلابیلو بڼو له لاسه ورکوي او ځینې خو هان په بشپړه توګه ګنجي کیږي.
د ويښتانو توییدل نه یوازې د فریکي او ظاهري پلوه یوه ستونزه ګڼل کیږي، بلکې ځینې دا حالت دومره جدي نیسي چې په ژور خپګان اخته کیږي او په ځان باور بایلي.
د ویښتانو توییدل هغه مهال پیلیږي کله چې د "پیپیلا" حجرې چې د ویښتو پیاز لاندې موقعیت لري او د ویښتو ضخامت، وده او جوړښت تنظیموي، له منځه ولاړ شي.
دا حجرې د "دي هایدروتستسترون" هورمون پر وړاندې چې د نارینه خواص مشخص کوونکی دی، ډېر حساس دي او د همدې هورمون تر اغیز لاندې له منځه ځي.
د ويښتانو د هر پیاز شاوخوا د "پیپیلا" نږدې ۱۰۰۰حجرې شته دي. په هره اندازه چې د ویښتو پیاز کې د "پیپیلا " حجرې ډیرې وي، په هم هغه انداه ویښتان قوي او ضخیم وي؛ او څومره چې دا حجرې کمې وي، هغومره ویښتان نازک او کمزوري وي.
د "پیپیلا "حجرو له منځه تلل د ویښتانو او د هغه د پیاز د حتمي ورکیدو په مانا نه دي. کله چې د ویښتانو د پیاز شاوخوا د "پیپیلا " حجرې په بشپړه توګه له منځه ځي، ویښته ډیر نازک کیږي او کمزوري وده کوي چې په ډیرو مواردو کې هان د لیدو وړ نه وي.
د درملنې په نوې طریقه کې، د ویښتو پیاز ته ورته جوړې شوې حجرې (کلون) په هم هغه اندازه چې یو کس ورته اړتیا لري، چمتو کیږي او بیا د سر په هغه ځایونو کې چې ویښتان یې تللي وي، لګول کیږي.
پر حیواناتو باندې د دې طریقې ازمایلو ښودلې چې د ویښتو پیاز ته ورته د جوړو شویو حجرو لګول، د ویښتانو د ودې بهیر تر دې بریده ګړندۍ کوي، چې ویښتان د زلمیتوب د وخت په څیر وده کوي.
په حقیقت کې دا طریقه د نوي ویښتانو لګول نه دي، بلکې د هغو ويښتانو را ژوندي کول دي چې د "پیپیلا " حجرو د زوال له امله نازک او کمزوري شوي دي.
یاده دې وي چې دا نوې طریقه لا په لومړیو پړاونو کې ده او باید پر انسانانو باندې د کلینیکي ازموینې د مراحلو له تیریدو او همدارنګه د خطرونو او هر اړخیزو اغیزو له پیژندلو وروسته بیا د ويښتانو د توییدو د درملنې د نوي میتود په توګه مجاز وګڼل شي.
اوس مهال د ویښتانو د توییدو د درملنې کومه طریقه چې کارول کیږي، په هغه کې، ویښتان د پیاز سره یوځای د سر له هغه برخو څخه چې ډیر ویښتان لري ایستل کیږي او بیا په هغه برخو کې لګول کیږي چې ويښتان یې تللي وي.
تمه کیږي چې دغه نوی طریقه که د درملنې لګښت کم نه کړي، لږ تر لږه به هغه درد چې هر کس یې د ویښتو د لګولو پرمهال زغمي، تر ډیره بریده محدود کړي.
په سویډن کې د یوې څېړنې پایلې ښیي، د الزایمر ناروغۍ د تشخیص لپاره کارول شوې نوې طریقه ډېره سمه ده.
په نوي میتود کې، چې په ۷۸۶ کسانو ترسره شوی، د پي ټي اې یو ۲۱۷ په نوم پروټین کچه په وینې کې معاینه او اندازه کېږي.
په وینه کې د دې پروټین اندازه د الزایمر ناروغانو په مغزو کې بیولوژیکي بدلونونه ښیې.
څېړونکي هیله لري چې دا ازموینه د الزایمر ناروغۍ په لومړني تشخیص کې اغېزمنه وي، کوم چې په ډېری مواردو کې د ذهني زوال (ډیمنشیا) لامل کېږي.
څېړونکي دا باور هم لري چې دا ازموینه کولای شي په خلکو کې د ورځنیو معاینو برخه شي، لکه په وینه کې د کولیسټرول اندازه کول.
اوس مهال د الزایمر د تشخیص لپاره د نخاع شوکي څخه نمونه اخیستل کېږي، چې خورا ستونزمنه او دردناکه طریقه ده.
په ټوله نړۍ کې په میلیونونو خلک الزایمر لري، چې ډېری یې تر ۶۵ کلونو ډېر عمر لري او هر کال میلیونونه نور کسان پرې اخته کېږي.
په بریتانیا کې په دې ناروغۍ د ۵۰۰ زره اخته کسانو په اړه ویلی شو چې ډېری یې په ۶۰ یا ۷۰ کلنۍ او یا د ناروغۍ په لومړي پړاو کې د "اډوکانوماب" درملو خوړلو جوګه دي.
د روغتیا د نړیوال سازمان د معلوماتو له مخې د حافظې زوال داسې ناروغي ده چې د عمر له ډېریدو سره پیدا کېږي.
سربېره پر دې د حافظې زوال په نړۍ کې د معلولیت یو لوی لامل هم دی.
د حافظې د زوال (الزایمر) ناروغي نه یوازې پر اخته کس فزیکي، رواني، ټولنیز او اقتصادي اغېزې لري بلکې هغه کسان هم اغېزمنوي چې د حافظې په زوال د اخته ناروغانو پالنه او ساتنه کوي.
د روغتیا نړیوال سازمان وايي د حافظې زوال پر هر کس جلا جلا اغیزې لرلی شي خو هغه نښې نښانې چې په ټولو کې یو شان دي درې دي، لکه هیرجن کېدل، په وخت نه پوهېدل او په اشنا ځایونو کې ورکېدل.
ایا د الزایمر مخه نیول کېدای شي؟
د الزایمر د مخنیوي لپاره کومه ثابته لار نشته، خو تاسو کولی شئ د خپل ژوند په بڼه کې ځینې بدلونونه رامنځته کړئ چې ستاسو په ګټه کار کوي.
څېړنې ښیي، د ناروغۍ له دریو پېښو، یوه یې د خلکو په ژوند کې د بدلون راوستلو کې مرسته کولای شي. ځینې دا بدلونونه:
- په منځني عمر کې د اورېدو کمېدو ستونزې ته پام او درملنه
- د اوږدې مودې لپاره مطالعه کول
- سګرټ نه څکول
- د خپګان د درملنې او کنټرول لپاره ژر لاس په کار کېدل
- په فزیکي توګه فعاله اوسېدل
- له ټولنیز پلوه نه جلا کېدل
- د وینی د لوړ فشار مخنیوی او کنټرول
- د چاغښت مخنیوی
- د شکرې په دویمه بڼه له اخته کېدو لپاره کوښښ.
د نیلي زون رژیم ورځ تر بلې شهرت ترلاسه کوي. یوازې په ټیک ټاک کې یې په تړاو تر لس میلیونو ډیر هشټګونه شته. دلته د یوه نوي مستند لړۍ هم موجوده ده چې د دې رژیم احتمالي ګټې په ګوته کوي.
خو دې رژیم ته له لېوالتیا سره سره، د حقیقت معلومول او پرې پوهېدل ستونزمن کېدای شي، چې ایا دا په ريښتیا صحي رژیم دی که نه؟
د بي بي سي د خوړو برخې خبریال تای ابیتوی په دې اړه څېړنه کړې ده.
نیلي (بلو) زون څه شی دی؟
نیلي زون کومه ساینسي اصطلاح نه ده بلکې د نړۍ هغو برخو ته ویل کیږي چې خلک سل کاله یا تر هغه ډېر ژوند کوي. د یوې څېړنې له مخې، په دې سیمو کې اوسېدونکي خلک د امریکا پرتله لس ځله ډیر احتمال لري چې تر سلو کلونو ژوند وکړي.
دا اصطلاح د امریکایي لیکوال ډان بوټینر لخوا مشهوره شوه. پنځه نیلي زونونه چې هغه پېژندلي دي؛ په یونان کې اکریا، په کالیفورنیا کې لوما لینډا، په کوستاریکا کې نیکویا ټاپوزول، په جاپان کې اوکیناوا او په ایټالیا کې سارډینیا.
ویل کېږي، په دغو سیمو کې د شکرې، زړه او سرطان ناروغیو کچه خورا ټیټه ده. بوټینر د دې سیمو د اوسېدونکو ترمنځ ځینې ګډ ارزښتونه وموندل، چې د دوی د اوږد عمر او ښې روغتیا راز تشریح کړي.
یو له دې ګډو ارزښتونو خواړه دي، خو ددې تر څنګ نور عوامل هم پکې شامل دي.
د نیلي زون رژیم کې څه شامل دي؟
د نیلي زون رژیم په عمده ډول سبزیجات او میوې لري، خو دا هم په یاد ولرئ چې د هرې سیمې خواړه ممکن د کلتوري، تاریخي، مذهبي او ټولنیزو دودونو له امله له یو بله توپیر ولري. په هر حال دوی یو څه ګډ سره لري.
ميوې او سبزۍ
د نیلي زون اوسېدونکي ډېری سبزۍ او مېوې خوري، ځکه دا خواړه له اړینو ویټامینونو، منرالونو، فایبر او ګټورو روغتیايي موادو څخه بډایه دي.
د پام وړ شواهد شته چې په مېوو او سبزیو کې شته مواد د زړه ناروغۍ او سرطان خطر کموي. سربېره پردې، څېړنې دا هم ثابتوي چې په مېوو او سبزیجاتو کې بډایه خواړه په ټوله کې د روغتیا، پوستکي او هضم لپاره ګټور دي.
په بریتانیا کې د طبي چارواکو په وینا، په ورځني رژیم کې د ۴۰۰ ګرامه میوو او سبزیجاتو اضافه کول روغتیا ته ښه دي.
دال، پلي او حبوبات
پر پروټین بډایه خواړه په نیلي زون کې مهم او ډېر ګټور ګڼل کېږي. دوی د فایبر له اړخه بډایه، خو غوړ پکې کم دي، ځکه دا خواړه پر معدې، کولمو او زړه مثبت اغېز لري.
دا خواړه دغه راز غوړ اسیدونه، بي ویټامینونه، فولیک اسید او نور غذايي مواد چمتو کوي. په دې کې وربشي، غنم، نصواري رنګه وريجې او جوار شامل دي.
دا ډول خواړه د زړه د ناروغیو خطر کمولو لپاره خورا ګټور دی.
لږ غوړ لرونکي خواړه
هغه خلک چې په دې پنځو سیمو کې ژوند کوي، هغه خواړه خوښوي چې غوړ یې کم وي.
مګر د غوښې، کوچو او پنېر پر ځای، دوی د زیتون په تېلو، کبانو او اووکاډو ډېره تکیه کوي، ځکه دغه خواړه کولیسټرول او د زړه ناروغیو خطر کموي.
د دې تر څنګ ځايي خلک هره ورځ بادام، چارمغز او پسته هم خوري. له یوې خوا صحي خواړه بلل کېږي او له بل پلوه د زړه ساتنې ترڅنګ ګڼې نورې ګټې هم لري.
خمیره شوي خواړه
خمیره شوي خواړه پروبیوټیکونه، باکتریا لري چې صحي او د هضم لپاره ښه دي.
د بېلګې په توګه، میسو ښورا په اوکیناوا کې عامه ده. په هرحال، د خمیره شويو خوړو اوږدمهاله اغېزو په اړه لا زیاتو څېړنو ته اړتیا ده ځکه چې لا تر اوسه هم په بشپړه توګه معلوم نه دي.
کبان
په نیلي زون کې، کب په اونۍ کې درې ځله خوړل کېږي، خو په لږې اندازې. کبان د نورو غوښو پرتله لږ غوړ لري او د غذايي موادو له پلوه بډای دي. په دې کې د اومیګا ۳ فیټي اسیدونه هم شامل دي، چې د دماغ او زړه روغتیا لپاره ګټور دي.
په بریتانیا کې، سپارښتنه کېږي چې کبان په صحي رژیم کې په اونۍ کې دوه وخته شامل وي.
غوښه
د نیلي زون په زون کې غوښه په کمه اندازه خوړل کېږي. د سارډین په رژیم کې غوښه معمولا یوازې د یکشنبې یا په ځانګړو مناسبتونو کې خوړل کیږي.
خو د ټولو سیمو خلک یو شان او لږ غوښه نه خوري. د نیکویا ټاپووزمې نیمایي اوسیدونکي په اونۍ کې له دریو څخه تر پنځه ځله غوښه خوري.
غوښه صحي خواړه دي ځکه چې پروټین، منرالونه او ویټامینونه لري خو باید په خوراک کې یې اعتدال وشي. په ورته وخت کې، دا مهمه ده چې لږ پروسس شوي غوښه وخوړل شي.
اوبه او قهوه
د ډېرو اوبو څښل نژدې د ټولو نیلي زون سیمو ځانګړتیا ده. څېړنې ښیي چې په منظمه توګه د اوبو څښل د ښې روغتیا لپاره ګټور دي.
سربېره پردې، نور مایعات لکه قهوه هم د ځایی خلکو ، په ځانګړي توګه د جاپان په اوکیناوا کې خورا عام څښاک دی.
له خوړو ورهاخوا
کله چې بوټینر د نیلي زون د اوسېدونکو د اوږد عمر په اړه څېړنه کوله، پوه شو چې پر خوړو سربېره، د دوی ورځنی ژوند او فزیکي عادتونه هم په ډېرو برخو کې مهم رول لري.
دلته اوسېدونکي په ورځنيو کارونو بوخت دي لکه باغداري، تګ راتګ او نور کارونه.
دغه راز دوی د شپې خوب او ارام ته ډېر ارزښت ورکوي. د اکاریا اوسېدونکي ماسپښین هم خوب کوي، پداسې حال کې چې لوما لینډا اوسېدونکي په اونۍ کې ۲۴ ساعته د ارام لپاره لري.
خوب د فزیکي او ذهني فشار کمولو او رواني روغتیا لپاره اړین دی او په فزیکي روغتیا هم مثبتې اغېزې لري.
دا هم مه هېروئ چې د نیلي زون اوسېدونکي خورا ټولنیز دي او ډېری وختونه د کورنۍ، ملګرو یا ګاونډیانو سره خواړه شریکوي.
یوازیتوب د ناروغۍ لامل کېږي او له همدې امله د سالمې ټولنې او اړیکو پر ارزښت ټینګار شوی.
ایا د نیلي زون رژیم ستاسو لپاره هم ښه دی؟
ستاسو په ژوند کې د نیلي زون رژیم ځینې عناصر شاملول لکه د سبزیو ډېر خوړل کولای شي په روغتیا مثبته اغېزه ولري.
اصلي موخه باید دا وي چې د مېوو، سبزیو او حبوباتو په ګډون مخلتف خواړه په کافي اندازه وخورئ، خو تر څنګ یې د مالګې، غوړو او شکرې استعمال کم کړئ.
خو لاهم څېړنو او شواهدو ته اړتیا ده چې په منظمه توګه د نیلي زون خوړو سپارښتنه وشي.
ځینې کارپوهان وايي، خلک باید د نیلي زون ځانګړی رژیم تعقیب کړي، خو د هر چا اړتیاوې هم توپیر لري. بله دا چې د هر چا د ژوند ځای او مالي حالت هم یو شان نه وي.
نژدې څلور لسیزې کېږي چې د "موسمي عاطفي اختلال" اصطلاح په ژمي کې د خپګان رامنځ ته کېدو لپاره کارول کېږي.
د رواني ناروغیو ډاکټر نارمن روزنتال په لومړي ځل دا اصطلاح په ۱۹۸۴ کال کې وکاروله او له هغه راهیسې یې په میلیونونه خلک نه یوازې په ژمي بلکې په مختلفو موسمونو کې د خپل ذهني حالت بیانولو لپاره کاروي.
موسمي عاطفي اختلال د خپګان یو ډول دی چې د موسمونو له پیل سره معمولا په ژمي کې پیلېږي. د طبیعي رڼا نشتوالی د دماغ پر هغه برخه اغېز کوي چې د خوب او اشتها، مزاج، جنسي لېوالتیا او فعالیت کچه کنټرولوي.
د ورځو په لنډېدو سره ډېری خلک د خپګان احساس کوي. د سړې او مرطوبې هوا او ژر تیاره کېدو سره ځینې خلک احساس کوي چې دوی لږه انرژي لري.
له موسمي او اقلیمي بدلونونو سره ځان برابرول د ډېرو خلکو لپاره اسانه نه وي.
په ټوله بریتانیا کې شاوخوا دوه ملیونه خلک د موسمي خپګان له ناروغۍ ځورېږي. چې د ژمي په ساړه موسم کې د هوا خرابېدو له امله د "ژمي خپګان" په نوم هم پېژندل کېږي.
دا رواني ګډوډي یا اختلال په خلکو خورا قوي اغېزه لري ځکه چې اصلي نښې یې د خپګان یا ډيپرېشن نښو ته ورته دي.
په دې نښو کې سستي او بې حوصلهګي، د انرژۍ نشتوالی او ډېر خوراک؛ په ځانګړې توګه د چاکلېټو او هغو خواړو چې ډېر کاربوهایډرېټ لري، خوړل پکې شامل دي.
د بريتانیا شاهي کالج د رواني ناروغیو د شمېرو له مخې، موسمي خپګان د نارینهو پرتله په ښځو کې درې چنده ډېر دی.
په ډېر سخت حالت کې ښايي ډاکټر د خپګان ضد درملو وړاندیز وکړي.
"د مني په راتګ سره اندېښمنه شم"
۷۱ کلنه اېلین بوین له کلونو راهیسې د کال په دې فصل کې د دې اختلالاتو پېچلتیاو سره لاس او ګرېوان وي او ۳۰ کاله کېږي چې له دې نښو څخه د خلاصون لپاره درمل کاروي.
هغه وايي: "کله چې اکتوبر راشي، زه اندېښمنه شم."
د اېلین په وینا، هغه هر وخت ژاړي، ډېر خوراک کوي او نه غواړي له نورو سره ناسته پاسته وکړي، خوښېږي یې چې په خپل بستر کې پاتې شي او بهر ونه وځي.
موسمي خپګان
هغه وايي: "کله چې د اکتوبر میاشت راورسېږي زه اندیښمنه یم او فکر کوم چې دا هر څه بیا پیل شوي ... زه د کال له دې وخت سره هېڅ نشم کولای."
"هرڅوک د کرسمس، نوي کال او مېلمستیاو په اړه خبرې کوي خو زه نه غواړم په دې اړه څه واورم. زه یوازې غواړم په ژمني خوب ویده او پټه شم."
خو ایلین وروسته پوه شوه چې په سړو اوبو لامبل د هغې پر احساس مثبت اغېز کوي.
هغه وايي: "ما تل په یخو اوبو له لامبلو خوند اخیستی خو تېر کال مې کله چې پوه شوم چې دا زما پر رواني روغتیا څه اغېز کوي، دا مې ډېره جدي وګڼله."
"ما ښه احساس وکړ او د درملو خوړل مې بند کړل." البته، تاسو باید هېڅکله د ډاکټر او متخصص سره له مشورې پرته د درملو اخیستل بند نه کړئ.
د پورټ اوسېدونکې۵۱ کلنه لیټن لي هم ورته تجربه لري.
موسمي خپګان
هغه وايي: " نه پوهېږم خپل حالت بدلون څنګه تشریح کړم. کله چې احساس کړم روحي حالت مې ښه نه دی او یا منفي فکر کوم، پوه شم چې د موسمي خپګان اختلال سره تړلې ټولې پېچلتیاوې او نښې لرم نو پر وړاندې یې مبارزه پیلوم." "کله چې خپل فعالیتونه پیل کړم ناڅاپه د نړۍ ټولې دروازې زما پر مخ پرانیستل شي".
سړې اوبه خامخا خلک تازه کوي.
ایا موسمي خپګان د درملنې وړ دی؟
د خبرو له لارې درملنه او مصنوعي رڼا معمولا د ژمي خپګان د نښو په درملنه کې اغېزمن دي.
د ویلز رایل کالج د رواني ناروغیو مشره ډاکټره ماریا اتکینز وايي په دې برخه کې "مختلف نظریات" شته او په ژمي کې د خلکو د خپګان لامل اکثره په مغزونو کې د کیمیاوي موادو له امله وي.
ډاکټره اتکینز زیاتوي: "په دې برخه کې ډېر ساینسي شواهد نه شته خو په اړه یې ډېرې څېړنې روانې دي."
که یو کس شکمن وي چې د موسمي خپګان ناروغي لري، کولای شي په خپل ژوند کې بدلون راولي، لکه د خوړو او فزیکي فعالیتونو بدلول.
هغه وايي: "دا ډېره مهمه ده چې تاسو له دې حالت څخه خبر اوسئ او په دې تړاو اړین معلومات ترلاسه کړئ".
ډاکټره اتکینز وايي، که کوم کس د دوو اونیو یا تر دې اوږدې مودې کې د دوامداره خپګان او نورې نښې احساس کړي، غوره به وي چې له خپل ډاکټر سره مشوره وکړي.
که تاسو هم د ژمي لنډې، تیاره او زړه تنګوونکې ورځې نه خوښوئ، د مرستې غوښتلو لپاره یې بېلابېلې لارې شته.
دا هم مه هېروئ چې تاسې په دې برخه کې یوازې نه یاست.
فضل هادي وردګ
د شکرې، شوګر یا ډایابيټ ناروغي په ګرده نړۍ کې په زیاتېدو ده او زموږ په سيمه کې خو دومره ډېره شوې چې د چا خبره پخوا به دې له چا پوښتنه وکړه چې څنګه یې؟ وېل به یې شُکر دی، خو اوس چې له چا هم د حال پوښتنه کوې وایي، شوګر دی!
د روغتیا د نړیوالې ټولنې د شمېرو له مخې پر ډیابيټ د اخته کسانو شمېر په ۱۹۸۰ کې له ۱۰۸ میلیونو، په ۲۰۱۴ کې ۴۲۲ ملیونو ته لوړ شوی دی او په درسته نړۍ کې اته نيم سلنه خلک د شکرې ناروغان دي.
په بریتانیا کې له ۴۵-۵۴ کلنو خلکو کې هر لسم کس د شکرې ناروغ دی او له ۷۵ کلنی پورته بیا نژدې هر څلورم کس دا ناروغي لري.
دا بيماري د پرمختللیو ملکونو پرتله په وروسته پاتې هېوادو کې په چټکۍ زیاتېږي.
د شکرې ناروغي د ړندېدو، د زړه حملې، د بډوډو یا ګوردو له کاره لوېدو، فلج یا ګوزڼ (سټروک)، د پښو د پرې کېدو او په نارينه وو کې د جنسي کمزورۍ یا (امپوټنس) یوه ستره وجه ده.
ولې په شکره ناروغۍ اخته کېږو؟
د بنیادم په خېټه کې د معدې شا ته پنکریاز پروت دی چې د نورو انزایمونو او هارمونز تر څنګ انسولين هم جوړوي.
د انسان د خوړو ډېری برخه له هضم وروسته په کولمو کې په شوګر بدليږي چې لویه برخه یې د ګلوکوز په بڼه وينې ته جذب کيږي او د بدن ژونکې یا حجرې یې د انسولين په ذريعه د انرجۍ لپاره د سون توکي په توګه کاروي.
د شکرې ناروغي د ړندېدو، د زړه حملې، د بډوډو یا ګوردو له کاره لوېدو، فلج یا ګوزڼ (سټروک)، د پښو د پرې کېدو او په نارينه وو کې د جنسي کمزورۍ یا (امپوټنس) یوه ستره وجه ده.
که چېرې دغه مهم هارمون یعنې انسولين نه جوړيږي او یا کار نه کوي نو بدن ګلوکوز د انرژۍ لپاره نه شي کارولی او په وينه کې یې کچه لوړېږي چې دې حالت ته د شکرې یا شوګر بيماري وایي.
په عام ډول د شکرې ناروغي دوه ډوله ده چې اول او دویم یا (ټایپ ۱) او (ټایپ ۲) ډایابيټ یې بولي.
په شکره اخته کسانو کې اټکل لس سلنه خلک په ټایپ ۱ او نوي سلنه بیا په ټایپ ۲ ډایابيټيز اخته دي.
دا بيماري د پرمختللیو ملکونو پرتله په وروسته پاتې هېوادو کې په چټکۍ زیاتيږي.د عکس سرچینه،GETTY IMAGES
د عکس تشریح،
دا بيماري د پرمختللیو ملکونو پرتله په وروسته پاتې هېوادو کې په چټکۍ زیاتيږي.
ځينې میندې د امیدوارۍ په موده کې د شکرې لوړېدو سره مخامخېږي چې دې ته د مېندوارۍ ډایابيټ یا (ګېسټېشنل ډایابيټيز) وایي چې له زېږون وروسته بېرته نارمل حالت ته راستنيږي، خو په دوی کې د عامو خلکو پرتله پر ټایپ ۲ ډایابيټ د اخته کېدو خطر یو څه زیات وي.
ټایپ ۱ ډایابيټ
د شکرې دغه ډول په ماشومانو او ژڼيو کې پیدا کېږي.
دا یوه آټوامیون ناروغي ده چې د انسان بدن د پنکریاز د هغو ژونکیو یا حجرو پر ضد چې انسولين توليدوي انټي باډيز جوړوي اوهغه له کاره غورځوي، نو په دې ډول په بدن کې انسولين بيخي جوړيږي نه او د شکرې د کنټرول لپاره لازمه ده چې په پوستکي کې د پېچکارۍ یا پمپ په ذريعه انسولين واخيستل شي.
د دې ناروغۍ نښې په ورځو او اوونیو کې ځان جوتوي.
افغانستان کې د شکرې ناروغي 'بې ساري ډول' په ډېرېدو ده
"په تېره يوه لسيزه کې د شکرې ناروغي ۶۰ سلنه زياته شوې"
شکر ناروغي څه ده او څنګه ترې بچېدلی شو؟
که په وخت یې درملنه و نه شي، په وينه کې زیاته شکره له متیازو سره وځي چې بدن د اوبو له سخت کمښت سره مخامخېږي، وينه تېزابي کېږي چې 'ډایابيټېک کيټواسيډوسز' یې بولي، انسان کوما ته ځي او د مرګ زیات خطر لري.
ټایپ ۲ ډایابيټ
د شکرې دغه عامه ناروغي عموماً په لویانو کې پېښيږي خو په تنکیو ځوانانو کې یې هم پېښې ثبت شوې دي.
دا هم د انسولين د کمښت یا د هغه په مقابل کې د بدن د مقاومت یا دواړو له وجې رامنخته کېږي، نو د درملنې لپاره یې هم داسې دارو درمل او ګولۍ ورکول کېږي چې د انسولين جوړيدل زیات او په مقابل کې یې د بدن مقاومت او حساسیت کم کړي.
ډېری خلک به کلونه په ټایپ ۲ ډایابيټ اخته وي خو تشخيص به یې نه وي شوی او د بدن په غړیو کې به یې ستونزې رامنځته کړې وي ځکه پنکریاز لا هم څه نا څه انسولين جوړولی شي.
همدا لامل دی چې که څوک د شکرې مرض نښې ولري بایده دي چې له ډاکټر سره مشوره وکړي چې ناروغي یې پر وخت تشخيص شي او د بدن پر بېلا بېلو غړیو یې د ناوړه اغېزو مخه ونيول شي.
د شکرې ناروغۍ نښې نښالې
تنده یا زر زر تږي کېدل
د تشو بولو زیاتېدل
د ستومانۍ او ستړیا احساس
د وزن کمېدل
په سپوخس او غولنګونو کې خارښت او په فنګس اخته کېدل
د زخمونو زر نه رغېدل
په سترګو خړه یا د نظر کمېدل
د شکرې ناروغي څنګه تشخيص کېدلای شي
په نارمل حالت کې په تشو بولو کې شکره نه راوځي، خو که په وينه کې یې کچه لوړه شي، نو د متیازو یو ساده ټسټ یا معاینه یې په بولو کې د راوتو پته لګولای شي او په نهره یا هم له خوراک وروسته د وينې معاینه یې تشخيص کره کولای شي.
په وينه کې د (اېچ بي اې ون سي) په نامه یوه توکي کچه یې هم د تشخيص لپاره غوره کړای شوې ده.
درملنه
ماهرین د شکرې ناروغانو ته په خوړو کې د لازم احتیاط مشوره ورکوي
د شکرې ناروغۍ په منجمېنټ کې مناسب خوراک ډېر رول لري. د وزن کموالی، فيزيکي فعالیت او ورزش یې په درملنه کې زیات مهم دي او اوږد مهاله خطرونه یې کموي.
د وينې فشار او کولېسټرول کنټرول یې پر بدن د بدو اغېزو په کمولو کې مرسته کوي. په ټایپ ۲ ډایابيت اخته ځينې کسان یوازې په دغو لارو چارو سره خپل شکر قابو کولای شي خو ځينې نور بیا ګولیو او یا انسولين ته اړتیا پیدا کوي.
د شکرې ناروغانو ته ښایي چې د خپل ډاکټر سره په اړيکه کې وي او د خپل زړه، سترګو، بډوډو او پښو خاص خیال وساتي.
میر مسجدی خان کوهستانی یکی از قهرمانان ملی افغانستان هنگام جنگ اول افغان - انگلیس (۱۸۳۹ - ۱۸۴۲ میلادی) است که با یاران همرزمش کمر قوای انگلیس را در مناطق کوهستان شکست. وی در سال ۱۸۴۱ میلادی یکی از مبارزان ملی و یک رهبر برجستهٔ آزادی خواهانِ افغان و مخالف مداخلهٔ انگلیس ها و نصب شاه شجاع به عنوان امیر افغانستان بود. وی تا زمان مرگش (۲۷ نومبر ۱۸۴۱) همچون یک کوه استوار مقابل قوای اشغالگر ایستاد و شمال کابل را از شر تجاوزگران مصئون نگهداشت. هموطنان را قتل نکرد و با اجنبی ها علیه منافع ملی، پروتوکول و یا قراردای نبست.
روحش شاد و بهشت برین مکانش باد
د افغان - انگریز د لومړی جگړی (۱۸۳۹ - ۱۸۴۱) یو ریښتینی ملی اتل، میر مسجدی خان کوهستانی دی چی له خپلو زړورو ملگرو سره یی په کوهستان کښی د پرنگی لشکر ملا ماته کړه. هغه په ۱۸۴۱ میلادی کال کی د افغانستان د نورو ملی مبارزینو او آزادی غوښتونکو په څیر د پرنگی له خوا د افغانستان د امیر په توگه د شاه شجاع د نصبولوسره د مخالفینو یو وتلی ملی مشر وه. میرمسجدی خان د یو لوړ غره په شان د انگریزی ښکیلاکگر ځواک په مخ کی ودریده او د کابل شمال یی دانگریزانو له تاړاکه وساته. څرنگه چی مکناټن و نه توانیده د جگړی په ډگر کی میر مسجدی خان او افغان ځواکونو ته ماته ورکړی نو د انگریزانو مشهور جاسوس موهن لال، میر مسجدی خان په زهرو مسموم کړ او د ۱۸۴۱ کال د نومبر په ۲۷ نیټه یی له نړی سترگی پټی کړی.
وروسته انگریزی ځواک یو تاریخی ماته وخوړه چی په پایله کښی یواځی انگریزی ډاکټر برایډن ته اجازه ورکړل ښوه چی ځان نیم ځانه جلال آباد کی انگریزی قواوو ته ورسوی او ددی شرمونکی ماتی خبر وروړی. دا تاریخی ویاړ د ملی مبارزینو لکه میر مسجدی خان، امین الله خان لوگری، وزیر محمد اکبرخان، محمد شاه خان لغمانی، سردار سلطان احمد خان، عبدالله خان اڅکزی، محمد شاه خان غلجایی، سردار شمس الدین خان، نائب نواب محمد زمان خان، محمد شاه خان بابکرخیل او نورو مشرانو د مبارزی او وینو په بیه لاس ته راغلی وه.
دغو ملی مشرانو او مبارزینو نه د کابل د خلکو وینی توی کړی او نه یی د خپل هیواد په ضد پردیو سره پروټوکولونه یا ټړونونه وکړل، او نه یی د خلکو ځمکی غصب او نه یی ملی شتمنی او کاڼونه چور او لوټ کړل.
ارواح دی ښاده او فردوس جنت دی ځای وی.
معلومات بیشتر
میر غلام محمد غبار در کتاب "افغانستان در مسیر تاریخ" در باره وی چنین می نگارد:
"سید میر مسجدی خان مشهور در قلعه خویش در جلگاه بحیث مرکز مجاهدین باقی ماند. در این قلعه جنگی ۵۰ نفر مرد مبارز اقامت داشت. انگلیسها که تشنه خون میر مسجدی خان بودند و چندین هزار کلدار قیمت سر او را گذاشته بودند، بطور ناگهانی و مخفی در۳ اکتوبر سپاهی قوی به این قلعه کشیدند و محاصره کردند. میر مسجدی خان با افراد خود در عقب تیرکش ها و برج های قلعه قرار گرفتند و جنگ آغاز شد. هیچ گُله ئی از این مجاهدین خطا نمیکرد. اما توپخانه دشمن قابل دفاع نبود و توانست که دیواری از قلعه را بشکافد. پس سپاه انگلیس بالای این شکاف بزرگ ریختند. میر مسجدی خان و رفقایش با سیلاوه های ثقیل دهنه شکاف را سد کردند. دیگر آتش توپ و تفنگ از کار فرو ماند وجنگ تن به تن آغاز شد. دستههای دشمن یکی پی دیگری در دهنه شکاف میرسیدند و میجنگیدند. میرمسجدی خان زخم سختی از سر نیزه دشمن برداشته و در دهنه شکاف مثل شیر زخمی و خون چکان شمشیر میزد. سپاه انگلیس که چنین مقاومتی از یک عده چند نفری دید جرئت پیشروی را از دست داد، زیرا ضیق شکاف مجال هجوم دستهجمعی نمی داد. اینست که دسته های مهاجم به عقب کشیدند و میر مسجدی با رفقای خود از قلعه خارج شدند و به استقامت نجراب حرکت کردند. همین دلیری میر مسجدی خان بود که موضوع ترانههای حماسی کوهستان گردید. این ترانهها بعد از بیشتر از صد سال هنوز در زبان مردمان این سرزمین ساری و جاری است. میر مسجدی خان بعد از چند روز که زخمش بسته گردید با یک عده مبارزین از نجراب به گلبهار برگشت و بیرقِ جهاد بر افراشت."
انعکاس شجاعت و دلیری میرمسجدی خان و دیگر مبارزین ملی را در داستان ها و اشعار فلکلوریک و حماسی مردم میتوان به وضوح مشاهده کرد.
محمد غلام غلامی که شاهد رزم حماسی میرمسجدی خان بود، در اثر منظومش به نام "جنگنامه" شهامت و استواری میر مسجدی خان و یارانش را به تفصیل ذکر نموده است. وقتی لشکر چند هزارنفری انگلیس قلعهٔ میرمسجدی خان را به محاصره درآورد، او به پسران و رزم آورانش ندا سر داد:
بگفت آنزمان مسجدی که این سران
دلیران و شیران و جنگآوران
ببایید همه پایداری کنیم
نباید که بیاعتباری کنیم
گریزید ریزید خوی از چین
زشرم آبروی خود اندر زمین
چنین گفت آن مسجدی با سران
که ای کامگاران نام آوران
نباشد کسی در جهان جاودان
چنین است امر خدای جهان
هر آنکو زمادر بزائیده است
به آخر سرش خاک سائیده است
بود آنکه نامی به چنگ آوریم
شگفتی به خلق فرنگ آوریم
بباشید همه در جنگ پایدار
که این نام ماند زما یادگار
وزان بعد میر مسجدی کامگار
ابا نیز محمد شه نامدار
در آنجا که بود شان همیشه قرار
سکونت به نزدیکی چاریکار
بگفتند که جایگه بهر جنگ
نباشد سزاوار خیل فرنگ
نباشیم ز این پس در این جایگاه
که گردد همی کار بر ما تباه
بباشد یکی قلعه از بهر جنگ
بکوشیم چندی به خیل فرنگ
یک قلعه از مسجدی نامدار
همی بود در جلگه خضری کران
پسندیدند آخر همه سرکشان
و از آن بعد آن مردم نامجو
سوی جلگه خضری بکردند رو
همی رفت آن مسجدی نامدار
بهمراه پسر با برادر چهارشنبه
سرودهٔ حماسی و فلکلوریک "بیا بچیم انگور بخو" تا امروز در بین مردم مشهور است:
محمد جان خان، مرد میدان است
ایــوب خـــان، شیر غُـــران است
میـربچــه خان، رس رسان است
آزادی، فــخــــــر افـغـــــان است
راپت کل، لات کـــــــــلان است
بـیــا بچـیــم، انـگـــــــور بخــــــو
مکناتن انگلیس که از تلاش میرمسجدی خان برای اتحاد وسیع مبارزان سخت هراسان بود، رابرت سیل یکی از جنرالان ارشدش را به قیادت تیمورشاه (پسر شاه شجاع) برای سرکوب قیام ملی کوهستان فرستاد.
میرغلام محمد غبار در مورد مبارزات میرمسجدی خان چنین مینویسد:
"مردم کوهستان به رهبری مجاهد مشهور میرمسجدی خان و مردم نجراو بقیادت سلطان محمد خان برخاستند و به این صورت تمام قلعههای این ولایت شکل استحکامات جنگی اختیار نمود."
قیام دلیرانه مردم کوهستان و نجراب که در راس آن میرمسجدی خان غازی، محمد شاه خان غازی و میر درویش خان (برادر میر مسجدی خان) قرار داشتند در ماه نومبر ۱۸۴۰ میلادی به اوج خود رسیده و اثرات آن تا کابل رسید.
انگلیسها که در میدان نبرد نتوانستند میر مسجدی خان را از پا درآورند، طبق معمول به توطئه و خدعه متوصل شده و بواسطهٔ موهن لال (جاسوس مشهور انگلیس که بالاخره توسط افغان ها به قتل رسید) با پرداخت ده هزار روپیه به یکی از خدمتگاران میرمسجدی خان به نام محمدالله، میرمسجدی خان را زهر داده و وی را مسموم نمودند که در اثرآن میر مسجدی خان به تاریخ ۲۷ نومبر۱۸۴۱ جان به جان آفرین تسلیم کرد.
پیکرِ مطهرِ میر مسجدی خان در جوار مزار پدرش، خواجه اسحق صاحب، در قریهٔ ده قاضی، در پروان به خاک سپرده شد.
جنگ اول افغان – انگلیس (۱۸۳۹ - ۱۸۴۲میلادی) شکست مفتضحی را در تاریخ تارج و غارت های انگلیس رقم زد. در این کارزار با انگلیس ها وعدهٔ داده شد که می توانند قرارگاه خویش را با وسایل و لوازم خویش ترک نموده و به قوای آنها حمله ای صورت نخواهد گرفت ولی انگلیس ها خلاف مفاد فیصله نامه وقت گذری و وقت تلفی می نمودند تا قوای تازه نفس انگلیس که به صوب آنها ارسال شده بود به آنها برسد و مبارزین افغان را از دو طرف مورد حمله قرار داده تار و مار نمایند.
زمانیکه مبارزین ملی به این دسیسه پی بردند به لشکر انگلیس ها یورش برده از لشکر هفده هزار نفری انگلیس تنها برای داکتر برایدن اجازه داده شد تا نیمه جان خود را تا جلال آباد رسانده و خبر شکست لشکریان متجاوز را به قوای انگلیس برساند .
این افتخار تاریخی در اثر خود گذری، جانفشانی و رهبری مدبرانه مبارزین ملی چون میرمسجدی خان و سایر سران جنبش آزادی خواهی مانند امين الله خان لوگری، وزیر محمد اکبر خان، محمدشاه خان لغمانی، سردار سلطان احمدخان، عبدالله خان اچکزی، محمد شاه خان غلجایی، سردار شمس الدين خان، نايب نواب محمد زمان خان، محمدشاه خان بابکرخیل و دیگران به قیمت خون هزاران فرزند صدیق و وطندوست بدست آمده است.
این سران ملی نه جوی های خون را در کابل جاری ساختند و نه با هیچ اجنبی پروتوکولی علیه مردم خویش امضا نمودند و نه قراردادی خلاف منافع ملی بستند.
نه زمین های مردم را غصب و نه معادن وطن را تاراج نمودند بلکه این جانفشانی شان در راه خدا و آزادی وطن بود و در مقابل از هموطنان خود مزد و اجری تقاضا ننمودند.
برماست که از این ابر مردان تاریخ بیاموزیم و کارنامه های آنان را سرمشق قرار دهیم.
روح میر مسجدی خان و تمام ابرمردان تاریخ افغانستان که دستان شان به خون هموطنان رنگین نبوده و با دشمن میهن هیچ سازش و قراردادی ننموده بودند، شاد و بهشت مکان باد.
کوپی از فایل وزین محترم دکتور اوریا.
ناصر اوریا * ۲۴ جنوری ۲۰۱۸ - تکزاس
نوموړی د۱۳۳۴لیږد لمریز کال دمرغومی په ۱۱ (۱۹۵۵ م کال دجنوري لومړۍ»
نیټه دکونړونوو لایت دنرنګ دولسوالۍ دلمټک په کلي کې زیږیدلی دی. دپلار نوم
يی محمد سیفور ؤ. دپلار له اړخه دمزدورخان او دمور له اړخه دکیجانخان چې
دواړه ورونه او دمحمدافضل خان زامن او دمحمد اکرم خا ن دزوي محمد عمر خان
لمسي وو لمسی دی
.
وروسته له دې چې دنرنګ دلیسې له دولسم ټولګي څخه په بري ووت دپولیسو
اکادمی ، او دسیاسي او ټولنیزو علوموپه انستیتیوت کې يي لوړې او مسلکي زده
کړې کړي او دملګرو ملتونو دسازمان دUNDCP دڅانګې په بیلو بیلو کورسونو ،
نړیوالو سیمنارونو او ورکشاپونو کې يی ګډون کړی دی. دهلمند ولایت دکجکي
دبریښنا دبند دساتونکي ټولي دبلوک مشراو دهمدغه ټولي دکفیل هلمند ولایت دامنیه
قومندانۍ دمخدره توکو دمدیریت دغړي دهمدغه مدیریت دمرستیال اومدیر
دنیمروز ولایت دڅارندوې قوماندان دننګرهارولایت دڅارندوې دسیاسی چاروآمر
دکورنیو چارو وزارت دجنايی جرمونود کشف رئیس داړتونونو (زندانونو)او
څارځایونو(نظارت خونو) دساتنی رئیس دنیشه ايي توکو او قاچاقي مالونو دکشف
کنترول اومخنیوي ادارې د رئیس په توګه يي بیلې بیلې ټولنیزي دندې پر مخ بیولي
او اوس په ناروې کې سياسي کډوال دی. هلته هم دهیواد اوهیوادوالو دپاره شعر
وايي شعر لیکي او یواځې دوطن په نوم دهیلو او آرمانونو ډک ژوندتیروي
دنوموړی چاپي اثار عبار ت دي له
۱ هیلي هاندونه او آرمانونه
۲ هیلي آرمانونه اومنزلونه
۳ پرهرونه تصویـــــرونه
۴ دزمانې غږ دخلکو غږ
۵ یــــــــــــــــــــــــــــُون
۶ بدلون
۷ زنـــــــــــدانــي نــاره
۸ ســــــــــــره کـــوڅــه
۹ شـــــــړیـــدلــې لــمـن او مــرئــیـان
۱۰ زبیرګې
او همداډول ځانګړي شعرونه مسلکي او ټولنیزي مقالې یی دهیواد په بیلو بیلو
رسنیو او انټرنیټ په مټ چاپ او خپاره شوي او دادی (زبـــیـرګـــــــې) چې
دنوموړي دژوند یادوُنه ناخوالې او په هیواد داوږدو تپل شوو جګړو د غمیزي
انځورونه تاریخي ویاړنې ، ټولینیزي نیمګړتیاوې په راتلونکي دنوموړي ټینګ باور
دهیواد او هیوادوالو سره ژوره مینه ،ملي یووالی، سیاسي بیداري،دبشپړې
خپلواکۍاو ترقۍ په لورهڅوونکي هیلي انځوروي له مارګالی اوجیلمه تر آمو اوله
بولان اوتاترې نه تر پامیر او بدخشانه پورې دګران هیواد افغانستان د خپلواکۍ او
ځمکنۍ بشپړتیا په هیله وړاندې کوي
دا کومه هېښنده خبره نه ده چې، د پوهې او فرهنگ بلې ځوانې درنې سټې ډاکتر محب اله زغم ولې زموږ د پوهنځي پښتو څانگې له استاد پوهاند دکتور احمد شاه سره په دغه لنډنوم (زغم) کې را روسته شريک شوی؛ځکه له تېرې نژدې نيمې پېړۍ، ټيک د حفيظ الله امين له خوا د(اخ دگ) گوند له ادرسه د يوې خپلسرې ((پټ تړونې پرمايښتی)) کودتا راهيسې ارامۍ او هوسايۍ له افغان ټاټوبي نوره کډه کړې ده؛
چوپه خوله ولس لا څه چې پخپله د گوندي مشرتابه او ډېري ليکو په گډون بې زغمه بل کوم بلونچ (بديل) چاته نه دی پاتې شوی. هرگوره، له جوليز پلوه د(غم و زغم) ورتوالی مانيز تړاو هم پر زړه راوروي ، په نورو ټکو، دا غم دی چې زغم ته مو اړباسي، که نه، د ستر خوشال خبره، يابه ککرۍ خورو يابه کامرانېږو!
داچې زموږ ارواښاد استاد لا هغه مهال(زغم) راخپل کړی وو چې ټاټوبي مو د روسته پاتې او بدمرغو هېوادو د نوملړ په سر سر کې ټيکاو نه درلود.
کله مو چې پر ۱۳۶۱ لمريز کال د څانگې د وتلي زدياند يا زدکړيال په توگه په کادرکې ومانه او له ماسره درسي مرستيال شو، د پلار له مړينې سره يې د کورنيو ستونزو او ورسره ورسره د ځوانې کونډې مور د دې سترې مېړانې کيسه راته کړې وه :
[ يوخوا ورته د کور اور پاملونه ترغاړې وه او بلخوا د ټوټه ځمکې کرکيله، او دايې هم پر ما او کشرانو نه لورېده، د زدکړې پرځای مو راباندې خپل مټ يو څه سپک کاندې. هسې خو په پوله پټي کې مو له پلار سره تر اوبخور، لو ولور... پوره همکاره او بلده وه، خو يېوه يې، نه زده وه او نه يې ورته اړتيا درلوده. سره له دې يې دغه درانه کارته هم ملا وتړله او بې لارښونې يې زده کړه او له توغه يې ووتلای شوه].
د ده خپله لمړنۍ ځانگړې ربړه ستونزه داوه چې مېرمن يې له هماغه واده راهيسې سمه سهي روغه نه وه او دی ورسره هم رنځېده. زما مېرمنې (د الماني
څانگې استادې) چې د ختځ برلين پوهنتون دوبنيو سېمينارونو ته تلله، دارو درمل يې ورته راوړل؛ ان په پردېسۍ کې يې چې له اکسفورډه دا پخپله يا زه پر چوټۍ راتللو، هغه ټاکلي درمل مو ورته راوړل.
څو کاله وړاندې چې زه په يوه لس ورځني پانه کې له خپلې برنامې سره سم پوهنځي او بيا څانگې ته د پښتو پښويې وييپوهنې او ليکلارې له بيا غځېدلو چاپ شوو کتابونو سره لکچرته ورغلم، د لاسروغبړ په ترڅ کې يې پوه شوم چې تش لاسونه نه، بلکې درست ځان يې وچ هډوکي گرځېدلی دی. راروسته خبرشوم چې د پوهنتون له خوا هند ته د درملنې لپاره استول شوی، نو له رغېدا يې يو څه ډاډه شوم...
دا چې اکربکر يې تربې درمله ناروغۍ (نري رنځه) رسېدلې وو، مټې يې د رسنيو له لارې د مړينې له گوزارش سره يوځای خبر شوم. خدای شته، موږ(مېرمن و مېړه) دواړه يې د وير پر ټغر کېنولو!
د پوهاند دکتور احمد شاه زغم اروادې ښاده وي
ويرژلې کورنۍ ، شاگردانو او نورو خواخوږو ته يې اجرو زغم غواړو!
پوهاند زيار او پوهندويه سکينه زيار
اکسفورډ، انگليستان
# # #
يادښت: موږ سم له لاسه د هغه اروښاد پرياد پر همدې لنډه کوټلې ليکنه بس راوړو، مينوال کولای شي، د خبريال له خوا له پښتوڅخه دا لاندې پارسي ژباړه هم ترکتنې تېره کاندې:
پوهاند دکتور احمد شاه زغم،
استاد پوهنځی زبان و ادبیات پوهنتون کابل که به بیماری سرطان مبتلا شده بود دیروز یکشنبه در سن ۶۶ سالگی دار فانی را وداع گفت و امروز به خاک سپرده شد.
دوکتور اجمل ښکلی ، رئیس دیپارتمنت پشتو در پوهنځی زبان و ادبیات پوهنتون کابل مرگ دکتور احمد شاه زغم را ضایعه بزرگ دانسته ، افزود:
"در زمینۀ ادبیات عرفانی و در زمینۀ نویسندگی آثار زیادی از او منتشر شده است، ایشان در مقطع فوق لیسانس استاد مهمی بودند، دیپارتمنت ما به دلیل فوت ایشان ناقص شد، خداوند بهشت را نصیبش کند. "
پوهاند زغم در ولسوالی پغمان ولایت کابل به دنیا آمد و در سال ۱۳۶۱ از دیپارتمنت پشتوی پوهنځی زبان و ادبیات پوهنتون کابل فارغ شد و به عنوان استاد در این دیپارتمنت آغاز به کار کرد.
احمد شاه زغم ۴۰ سال در دیپارتمنت پشتوی پوهنځی زبان و ادبیات پوهنتون کابل، تدریس کرد.
محبوب شاه محبوب، استاد سابق پوهنتون کابل و نویسنده می گوید که احمد شاه زغم علاوه بر ادبیات و تصوف، در نظریههای زبان شناسی معاصر نیز استاد بود.
آقای محبوب به رادیو آزادی گفت که استاد زغم در زمینههای مختلف تدریس میکرد و مینوشت:
"دوکتور احمد شاه زغم، استاد پوهنتون زبان و ادبیات کابل، یکی از با تجربه ترین استادان بود. روان شاد پوهاند صاحب نه تنها در تصوف و عرفان آگاه بود، بلکه در نظریۀ ادبیات و نظریههای بینالمللی ادبیات نیز صاحب نظر بود. استاد زغم در شعر عرفانی و اندیشۀ عرفانی زبان پشتو تحقیق کرده بود."
تألیف معاصر، ادبیات عرفانی و تصوفی پشتو، ادبیات فلکوری پشتو، بخش زیبایی شعر، چهاربیتی( لنډۍ!) پشتو، مروری بر شعر پشتوی افغانستان در دهۀ ۱۹۶ و آیا رحمان بابا شاعری صوفی و عرفانی بود؟ آثاری اند که از استاد زغم چاپ شده است.
دانشجویان دیپارتمنت ادبیات پشتوی پوهنتون کابل و شاگردان استاد احمد شاه زغم میگویند ، با وجود اینکه در چند سال اخیر از مرض صعبالعلاج سرطان رنج میبرد، اما با کمال عشق و اشتیاق به موقع به تدریس ادامه داد.
شاه محمد بشیر و شفیعالله نعیمی، دو تن از دانشجویان دورۀ دوکتورای دیپارتمنت پشتوی پوهنځی ادبیات پوهنتون کابل گفتند:
"استاد ما نه تنها برای ما، بلکه برای زبان و ادبیات پشتو نیز ضایعۀ بزرگی است. استاد شاگردان زیادی از جمله من را سالها در پوهنتون کابل تربیت کرد.
با اینکه از بیماری رنج میبرد، اما همچنان عاشق کارش بود و به دانشجویان درس میداد."
"او در دورۀ لسانس و ماستری من استاد بود، رویۀ استاد با شاگردانش بسیار خوب بود، کمبود او تا مدتها در پوهنتون کابل محسوس خواهد بود. او در سال های آخر عمر از بیماری سختی رنج می برد، اما با وجود همۀ این دردها و مشکلات همیشه در صنف درسی حاضر می شد."
همچنان نویسندگان و همکاران و شاگردان داکتر احمدشاه زغم در رسانههای اجتماعی در سوگ او نوشتند و مرگ وی را ضایعۀ بزرگ برای ادبیات پشتو خواندند.
میرعبدالواحد سادات
در ادامه گرامیداشت از پدران معنوی ما ، امروز به بهانه شصتمین سالروز خاموشی شمع زندگانی یکی از تاجداران سلطان قلوب مردم دانا ، از شادروان براتعلی تاچ ، تبجیل میداریم که همچنان یکی از :
پدران حقوق مدرن و معاصر أفغانستان و بانی حقوق تجارت در کشور ما می باشد .
مبرهن است که بدون شناخت از مبارزه تاریخی علم و جهل و عدم آشنایی با تاریخ جدل سنت و مدرنیته که بعد از شمس النهار مطرح میگردد و بویژه نهضت های مشروطه خواهی اول ، دوم ، سوم و جنبش دیموکراتیک کشور ک با دهه مشروطیت تداوم میآبد . نسل جوان أفغانستان هیچگاهی نمیتواند ، از مفاهیم جاودان آزادی ، ترقی و عدالت پاسداری نماید و بخاطر تحدید قدرت استبدادی مدافع حاکمیت قانون باشد .
زنده یاد براتعلی تاچ متولد دره زیبای ترکمن و سرخ پارسا ( سال 1910 م ) است ، که در نهضت امانی شامل مدرسه "صداقت " شهر کابل گردید و در أواخر این دوره ترقی و تعالی أفغانستان در جمع یکصد تن دانش آموزان از طرف شاه امان اله برای کسب تحصیلات عالی به کشور ترکیه اعزام گردید . تاچ جوان و پر استعداد در رشته حقوق و علوم سیاسی به سطح عالی تحصیل نمود و بنابر علاقمندی شخصی به تحقیقات در بخش اقتصاد همت گماشت و مدتی در بانک شهر استانبول تجربه کاری کسب نمود .
در بازگشت بوطن ، تاچ فقید در ردیف نسل اول استادان فاکولته حقوق و با تحصیلات عالی در حقوق مدرن و معاصر ، ( زنده یاد قدیر تره کی ، روانشاد ابراهیم عالمشاهی و اکبر پامیر فقید )، جای استادان ترکی را احرازنمودند . همین بزرگان علم حقوق و استادان ورجاوند و دانشمند ما ، راه اختلاط نظام نظام حقوقی اسلام و حقوق مدرن را که أساس آن در اولین قانون اساسی و ایجاد قوانین در کشور پیریزی گردیده بود ، تداوم دادند . تاچ فقید درین راستا ، مقررات حقوقی ساختن تجارت و کواپراتیف ها را مطرح و اولین اصولنامه محاکمات تجارتی را تسوید نمود . این استاد بلند مرتبت و مبتکر حقوق ، افزون بر کار در موسسات دولتی ، توجه زیاد به راه و ایجاد زمینه های توسعه اقتصادی محلات مبذول و بخاطر دستیآبی به این اهداف " شرکت تجارتی هزاره جات " را اساسگذاری نمود .
تاچ نو جوان که با چهره منفور استبداد آشنا بود ، در دوره مدرسه و حال و هوای مسلط نهضت امانی متوجه تغیرات عظیم ماحول خود میگردد و در زمان تحصیل و کشور در حال انکشاف و شگوفایی ترکیه ، براه نجات أفغانستان از عقب ماندگی دهشتبار قرون ، از طریق دیموکراسی ، حاکمیت مردم ، وحدت واقعی ملی و برقراری عدالت باورمند میگردد .
این شخصیت سترگ ملی و علمی أفغانستان برای تحقق آرمان ترقی و تجدد ، در أحوال تغیرات بزرگ جهانی که زمامداران وقت مجبور به اعلام دیموکراسی وآزادی ( از بالا و دربار ) گردیدند . ترقیخواهان با راه اندازی تشکل های سیاسی و اشتراک در دوره هفتم پارلمان ، در میدان سیاست فعالانه حضور یافتند . درین أحوال شور انگیز ، تاچ فقید در جمع از همفکران آزادیخواه ( زنده یاد فرهنگ ، شادروان فتح محمد خان فرقه مشر ، زنده یاد محمد آصف آهنگ ، فقید نور الحق هیرمند ، زنده یاد عبدالحی عزیز و ... برهبری شخصیت کبیر ملی و مترقی شادروان غبار ، حزب وطن را ایجاد نمودند .
متاسفانه دستگاه حاکمه سلطنت تحمل حضور گسترده مردم را در میدان سیاست و اشتراک بهترین نمایندگان منتخب شانرا در پارلمان تحمل نتوانستند و با شیوه اسلاف راه سرکوب و استبداد را تکرار نمودند .
بدینترتیب جنبش مشروطیت سوم و دوره هفتم شورا که خوب درخشید ، توسط خود صدراعظم وقت که علاقمند لقب « پدر دیموکراسی » بود و البته با فشار اعضای قدرتمند شورای سلطنت سرکوب و منادیان و آزادیخواهان راهی زندان گردیدند .
مشروطه خواهان که بجز دیموکراسی ، حاکمیت قانون ، ترقی و عدالت هدف نداشتند ، مجبور گردیدند که بدون حکم قانون و فیصله محکمه برای سالیان متوالی پای در زنجیر ، رنج زندان را متحمل و خانواده های شان از حقوق کار و تحصیل محروم گردند .
درین جمع این شور و شر پسندان ، تاچ فقید بعد از دهسال حبس رها گردید و متاسفانه فقط دوسال بعد بطور مرموزی وفات یافت .
خوشبختانه دو فرزند برومند این آزادیخواه سترگ ، محترم استاد شاه نور تاچ و محترم همایون تاچ حیات داشته و با تحصیلات عالی به فعالیت های فرهنگی خویش ادامه می دهند ، جناب همایون تاچ از مبارزان سابقه دار و روشنگر متعهد ، میراث دار معنویت بزرگ پدر و بحیث یک فرهنگی فرهیخته ، افزون بر سایر فعالیت های سیاسی و اجتماعی ، مسولیت مجله وزین محبت را که در شهر لندن نشر میگردد ، عهده دار می باشد .
روان حقوقدان بلند مرتبت و آزادیخواه بزرگ تاچ فقید شاد ، یادش گرامی و همیشه
با حرمت
یاداشت :
دوستانیکه میخواهند ، در مورد تاچ فقید بیشتر معلومات کسب نمایند ، به ماخذ آتی مراجعه خواهند فرمود ، که در آماده ساختن این یاداشت ،فیض برده شده است:
- غبار - افغانستان در مسیر تاریخ - جلد دوم ( صفحات ۲۴۴ - ۲۵۴)
- پوهنیار - سید مسعود - ظهور مشروطیت و قربانیان استبداد در افغانستان ( صفحه ۱۶۷ )
- کبیری - امان اله - عقابان خونین و راز های اندوهگین ( صفحه ۳۱۴ )
- دانشنامه آریانا - مهدیزاده کابلی
ولي الله ملکزی
له نن څخه څلور شپیته کاله وړاندې، یعنی د ۱۹۵۸م کال د اګست په ۱۷ تاریخ د همیشه بهار ننګرهار د چپرهار ولسوالۍ د دولتزيو په کلي کې یو ګلالې ماشوم وزیږید. ارواښاد پلار یې، استاد محمد طالب ورباندې د لطیف خالق د لطف په پار د عبداللطیف نوم کیښود. هیڅوک نه پوهیدل چې د حاجي ملا جان لمسى، د عبدالسميع کړوسى او د مومند آخوند زاده همدا کودى به یوه ورځ د دغې عالمې کورنۍ د ویاړونو لامل ګرځي او خپلې ژبې او ټولنې ته به د لسګونو کتابونو او سلګونو څیړنیزو مقالو سوغاتونه وړاندې کوي. نيکونه او مشران یې چې د اسلامي علومو نومیالي پوهان وو، پخپلې سيمې او ولس کې د ډیر درناوي او ارادت څخه برخمند وو. پلار یې د افغانستان د عدلي محاکمو په بيلا بیلو برخو کې د پنځو لسیزو لپاره دنده درلودله چې په پوره امانت، مسلکیتوب او ديندارۍ سره یې سرته رسولې ده. همدارنګه ارواښاد يوه موده د کابل په عربي دارالعلوم کې د تجويد او عربي ژبې استاد هم وو.
لومړنۍ او ثانوي زده کړې:
ښاغلی یاد د څلورو کلونو وو چې پلار یې ورته د قران کريم زده کړه پيل کړه. سربېره پردې چې د پښتو ژبې د کتابونو سره آشنا شو، د رحمان بابا ديوان به تل د دوئ په کور کې د تبرک په توګه ساتل کېده. د کوچنيوالي راهیسې، د علم او مطالعې سره یې مينه درلودله او د پښتو او پارسي ژبې د شاعرانو او ليکوالانو کتابونه او شعري ديوانونه به یې لوستل؛ البته تاريخي موضوعاتو ته یې ځانګړې تلوسه او شوق درلود. څرنګه چې پلار یې د افغانستان په ګڼ شمیر ولايتونو کې رسمي دنده اجراء کوله، نو خپلې لومړنۍ زده کړې یې په لاندینيو ښونځيو او ليسو کې سرته رسولې دي.
١- د هرات ولايت د سيفي هروي په لومړني ښوونځي کې.
٢- د ننګرهار ولايت د خوږياڼيو ولسوالۍ د ملکيار هوتک ليسه کې.
٣- د ننګرهار ولايت د سره رود د ميا فقيرالله جلال آبادي ليسه کې.
٤- د جلال آباد ښار د حضرت مياعمر څمکني ښوونځي کې.۵
۵- د کابل د رحمان بابا په ليسه کې.۶
۶- د لغمان ولايت د روښان په ليسه کې.
لوړې زده کړې:
دې تکړه لیکوال او تاریخپوه خپلې لوړې زده کړې د هندوستان په لاندینيو پوهنتونونو کې بشپړې کړې دي:
١- لیسانس (BA) یې په ټولنیزو علومو کې د هند د پنجاب پوهنتون د چنديګړ د ګورنمنټ کالج څخه اخيستې دی.
٢- ماستري (MA) یې په تاريخ کې د ډهلي پوهنتون د ډاکټر ذاکر حسين د کالج څخه اخيستې ده.
٣- بله ماستري یې په فلسفې کې (MPhil) د هندوستان د ډهلي پوهنتون څخه اخيستې ده.
۴- ډکټورا (PHD) یې د تاريخ په څانګه کې د ډهلي د پوهنتون څخه ترلاسه کړې او د ډکټورا تيزس (علمي لیکنه) یې د شير شاه سوري د ريفورمونو او اصلاحاتو په اړه ده.
دندې:
١- په ۱۳۵۸ لمریز کال کې د افغانستان د علومو اکاډمۍ د پښتو څيړنو د نړيوال مرکز د ريسرچ د څانګې غړیتوب وو؛ په دغه موده کې یې ډير پښتو کتابونه ليکلي، ژباړلي او ايډيټ کړي دي. ۲- د يوې لنډې مودې لپاره، د هند د جواهر لال نهرو پوهنتون کې د پښتو په ډيپارټمنټ کې د پښتو ژبې تدريس او استاذي.
د ژبو سره اشنايې:
١- پښتو یې مورنۍ ژبه ده چې ډيرې ليکنې یې پرې کړي او دغه لړۍ اوس هم روانه ده.
٢- په دري/ فارسي ژبې په بشپړ ډول پوهيږي او ليکنې هم پرې کوي.
٣- په اردو ژبې روانې خبرې کوي، لولي یې او ليکنې هم ورباندې کوي.
٤ – انګريزي؛ ټول لوړ تحصیلات یې په همدې ژبه کې کړي، پوره برلاسې او حاکم دی. همداراز په هندي، عربي او روسي ژبو دومره پوهيږي چې خپلې ستونزې ورباندې حل کولای شي.
په پښتو ژبې کې چاپ شوي کتابونه او مقالې:
١- پښتنې قبيلې: دا کتاب د لرو او برو پښتنو د قبيلو او د دوئ د نسب شجره یوه پراخه څيړنه ده. په لومړي ځل کابل کې د اريانا مطبعې له خوا په ۱۳۷۹ لمریز کال کې چاپ شو، بیا کويټې او ورپسې پيښور کې د دانش خپرندوئ ټولنې خپور کړ. څه موده وروسته یې په دې هر اړخیز تحقیقي کتاب بیا کتنه وکړه او ډيرې برخې يې د کتابتون سایټ په فيسبوک، خيبر ډاټ اورگ سايټ، د بينوا ویبپاڼې او د ويکيپيډيا له خوا آنلاین شوې.
٢- خوشحال خان خټک: دا په اصل کې د ارواښاد، دوست محمد خان کامل مومند له خوا په اردو ژبې ليکل شوى وو، بیا ده پښتو ته وژباړه. په کابل کې د اريانا مطبعې او پيښور کې د دانش خپرندوئ ټولنې له خوا په ٢٠٠٦م کال کې چاپ شوى دی.
٣- داودي تاريخ: نوموړی کتاب په هند کې د لودي او سوري او د بنګال د سيمې د کرلاڼي پښتنو واکمنانو تاريخ دى کوم چې له انګريزي څخه یې پښتو ته ژباړلى دی؛ اريانا او بیا دانش خپرندويئ ټولنې په ٢٠٠٧ زيږديز کال کې چاپ کړ.
٤- حيات افغاني: دا کتاب ١۵۰ کاله وړاندې د انګريزانو د وخت پښتون مؤرخ، محمد حيات خان چې د بنو په سيمه کې د دوئ له خوا ډپټي کمشنر وو، له شهید فرهاد ظریفي سره په ګډه د پښتنو تاریخ په اردو ژبې ليکلی دی. ډاکټر یاد هغه له اردو ژبې نه پښتو ته ژباړلى، اريانا او دانش خپرندويه ټولنې په ٢٠٠٧ زيږديز کال کې چاپ کړیدى.
٥- په هند کې پښتني رياستونه او نوابان: که څه هم د دې څيړنې يوه برخه په هندوستان کې د افغانستان د سفارت په اووه نيزې «ميزان» کې چاپ شویده؛ خو اوس غواړي چې هغه د يو جلا کتاب په توګه چاپ کړي.
ډاکټر لطیف یاد په هندوستان کې د ۱۷ کتابتونونو خطي نسخې چې په عربي او فارسي ژبو لیکل شوې وې؛ فهرستونه یې ترتیب او تنظیم کړي او ټول يې په ډهلي کې د « نور مايکرو فلم مرکز » له خوا چاپ شوي دي. نومونه یې په دې ډول دي: په ډهلي کې د انجمن ترقي اردو کتابتون، د ډهلي دهرديال کتابتون، د هند د جامعه مليه پوهنتون د ډاکټر ذاکر حسين کتابتون، د عليګړ پوهنتون د مولانا ازاد کتابتون. د ډهلي د پوهنتون کتابتون، د ډهلي د جامعه همدرد پوهنتون کتابتون، د حکيم سيد ظل الرحمن کتابتون، د ګجرات د درګاه عاليه چشتيه - احمد آباد کتابتون، د هند د ګجرات د درګاه عاليه مهدويه - پالنپور کتابتون.
د ډهلي د ايوان غالب کتابتون، د عليګړ د مزمل الله خان کتابتون، د لکهنو د ناصريه کتابتون، د حضرت پير محمد شاه د درګاه کتابتون، د راجا محمود اباد کتابتون، د هند د پنجاب ايالت د پټيالې ښار عمومي ارشيف، د ډهلي د مظهر جان جانان کتابتون او د ګجرات د احمد آباد ښار د درګاه پير محمد شاه کتابتون د فارسي او عربي خطي نسخو فهرستونه. د پاسنیو سترو ادبي او علمي خدمتونو ترڅنګ، د دې ښاغلي څیړونکي گڼ شمير پښتو او دري مقالې د افغانستان د انيس او هیواد په ورځپاڼو، د زيرې په اووه نيزې، د ژوندون، کابل، جرګې او الفت په مجلو او د هندوستان د قومي آواز په ورځپاڼې، ټونک، قند پارسي مجلې او د ډهلي پوهنتون د فارسي ډيپارټمنت په تحقيقاتي فارسي مجلې کې چاپ شويدي.
نا چاپه کتابونه:
١- حيات حافظ رحمت خان: په هند کې د پښتون نواب، حافظ الملک نواب خان بړيڅ د ژوند او کارنامو په اړوند په اردو ژبه ليکل شوى او ده پښتو ته ژباړلى دى .
٢- شير شاه او د هغه عصر: دا کتاب، کالک آرنجن کننګو ليکلى، ده له اردو نه پښتو ته اړولى چیرته چې د شير شاه سوري اړوند ګټور معلومات په کې راغونډ شويدي .
٣- افسانه شاهان يا تاريخ افغاني: ليکوال يې د مغولي واکمن جهانګير د وخت مؤرخ، محمد کبير دى. د هند د لودي، سوري او د بنګال د کرلاڼي پښتنو په اړوند ګټور معلومات په کې دي. د کتاب اصلي نسخه د لندن په برټش موزيم کې خوندي ده، خو ده د مايکرو فيلم له مخې ژباړلې ده.
٤- تاريخ شاهي يا تاريخ سلاطين افاغنه: ليکوال يې پښتون مؤرخ، احمد ياد ګار نومیږي چې د لودي او سوري پښتنو اړوند په زړه پورې معلومات یې را ټول کړي او پښتو ته یې ژباړلي. همدا کتاب اوس بل چا پښتو ته ژباړلی او د افغانستان د علومو اکاډمۍ له خوا چاپ شوی دی.
٥- شرح احوال و اثار تاريخي علامه عبدالحى حبيبي په دري/ فارسي ژبه.
٦- هندواېزم (هندومت) یو تحقيقي اثر دى چې همدا اوس يې ٦٥ برخې د کابل نات په سايټ کې خپرې شوي او دا لړۍ روانه ده .
٧- د هند د ستر اسلامي شخصیت علامه مولانا علي ميا د کتاب، المرتضى د دوو څپرکو ژباړه.
٨- د ملا نصرالدين ټوکې ټکالې: ده په خپل فيسبوک پاڼې خپرې کړیدي، خو په کتابي بڼې لاچاپ شوى نه دي.
٩- سکهان او د دوئ مذهبي لارښوونکي: دا د سکهانو د لسو ګوروګانو (مذهبي لارښوونکو) تاريخ دى چې له ګورو نانک نه پيل شوى او د ګورو ګوبند سينگ پر حالاتو پاى ته رسيدلى دى.
۱۰- پښتو ویي: د پښتو لغاتونو لړۍ ده، اتیا برخې لري او د فیسبوک په پاڼې کې خپرې شویدي.
۱۱- د هند بیلا بیلو ایالتونو ته یونلیکونه / سفر نامې.
۱۲- کشمیر، د درانیانو د امپراتورۍ په وخت کې. په عین حال کې د ډاکټر یاد په فیسبوک او ویبپاڼه کې خپرې شوې مقالې او څیړنې چې شمیر یې سوونو ته رسیږي.
پر کتابونو سریزې او تفریظونه:
په ډیرو تحقیقي کتابونو او شعري ټولګو باندې سریزې او تقریظونه لیکلي چې د ځینو نومونه په لاندې ډول دي:
۱- (زموږ د هیواد سیمې او څیرې) ښاغلي داد محمد راسا لیکلی دی.
۲- (د ملیار ګلونه) د هیواد د پیژندل شوي شاعر، ښاغلي عبدالحفیظ ملیار شعري ټولګه.
۳- (د بریالي ژوند ۲۶۹ رازونه) د ښاغلي محمد عزیز پردیس لیکنه.
۴- (د پښتنو د شجرو تاریخي ریښه) د ښاغلي زمري محقق تالیف.
۵- (خپل اتلان وپیژنئ!) د کوزې پښتونخوا د لیکوال او څيړونکي، ښاغلي ډاکټر ایاز ایسپزي/ یوسفزي کتاب.
۶- (د مارشال شاه ولي خان یادښتونه) د ښاغلي داود افغان پښتو ژباړه.
۷- (غږیدلې پاڼې) د ښاغلي ساجد احمدزي د غزلونو ټولګه.
۸- (رڼا د قلم) د کوزې پښتونخوا د شاعر او لیکوال، ښاغلي سېماب وزیر کتاب.
۹- (د نړیوالو اړیکو اصول) د ښاغلو عبدالمقیم علیزي او محراب الدین واکمن په ګډه لیکلی کتاب.
۱۰- (د افغان واکمنانو کرونولوژیک تاریخ) د ښاغلي داود افغان تالیف.
۱۱- (صولت شیر شاهي) د شهید فرهاد ظریفي ژباړل شوی کتاب.
۱۲- (اکبر سیال، شاعري او شخصیت) د کوزې پښتونخوا د لیکوال او شاعر، ښاغلي علي اکبر سیال کتاب.
۱۳- (ژوند زده کړه) د ښاغلي حبیب الله حبیب منګل اثر.
۱۴- (د سیاسي افکارو تاریخ) د ښاغلي اسدالله الفت لیکنه.
۱۵- (د ډيورنډ د تپل شوې او کرغیړنې کرښې په هکله) د ښاغلي متقاعد تورن جنرال، دولت وزیري کتاب.
۱۶- (تصوف، روحانیت او کږلیجونه) د ښاغلي ولي الله ملکزي کتاب.
۱۷- د هند د ګجرات د بروډا پوهنتون د مهاراجا سياجي د کالج د عربي او فارسي ژبو استاد ښاغلي ډاکتر وجيه الدين کتاب چې غزليات نا شناخته جلال اسير اصفهاني نوميږي، ايډيټ کړیدي.
بهرنيو هيوادونو ته سفرونه:
ډاکټر لطیف یاد ګڼ شمیر هيوادونو ته د علمي څیړنو، لرغونو آثارو د لیدلو او تفریح لپاره سفرونه کړي چې په هغو کې هندوستان، پاکستان، ازبکستان، تاجکستان، تايلينډ، روسيه، هنګري، پولينډ او سينګاپور شامل دي.
په علمي غونډو او سمينارونو کې ګډون: د افغانستان او هندوستان په لاندینيو سمينارونو او علمي کنفرانسونو کې یې ګډون کړى؛ هلته یې تحقیقي مقالې وړاندې کړی او په مباحثو کې یې خپل نظر څرګند او شریک کړیدی.
١ په کابل کې د خوشحال خان خټک نړيوال سمينار.
٢- په کابل کې د زرغونې ياد سمينار.
٣- په کابل کې د راحت زاخيلي سمينار.
٤- په کابل کې د باچا خان د لومړي تلين نړيوال سمينار.
٥- په کابل کې د شير شاه سوري نړيوال سمينار.
٦- په هند کې د شير شاه سوري نړيوال سمينار.
٧- د هند د راجستهان په ټونک کې د فارسي/عربي خطي نسخو سمينار.
٨- د هند د پنجاب په پټياله کې د پنجابي مؤرخينو سمينار.
٩- د لويديزې استراليا د پوهنتون په هغه سمينار کې گډون چې د افغانستان په اړه جوړ شوى وو.
د یادونې ده چې ښاغلی ډاکټر لطیف یاد د ٢٠٠٢ زيږديز کال راهيسې د لويديزې آستراليا ایالت مرکز، د پرت په ښار کې د خپلې کورنۍ سره اوسیږي. د کډوالۍ په چاپیریال کې څیړنیز فعالیت کوي، د نوي کول د تعلیمي بهیر او کلتوري پوهاوي په برخې کې منډې ترړې وهي او له وطن څخه د تازه راغلو هیواد والو سره د مرستو لپاره هلې ځلې کوي.
ژوند یې له خوندونو، قلم یې له رنګونو او ذهن یې له رنګینو خیالونو ډک
میرغلاممحمد غبار فرزند میرزا میر محبوب خان در سال ۱۲۷۶ خورشیدی (۱۸۹۸ میلادی) در شهر کابل زاده شد. مطالعاتش خصوصی و بیشتر در رشتههای تاریخ، ادب، فلسفه، اجتماعیات و امثال آن بودهاست. دوران جوانیاش مصادف با زمانی بود که در افغانستان مقدمات یک تحول اجتماعی آهسته آهسته پدیدار میشد. سالهای پرآشوب اوجگیری جنبش استقلالخواهی و مشروطیت، احراز استقلال و نهضت امانی. در کابل روزنامه منتشر، کتابخانههای شخصی موجود و حلقههای مرئی و غیرمرئی روشنفکری متشکل میگردید. متعاقباً در افغانستان یک انقلاب جهندهای پدیدار و در نتیجه افغانستان در جنگ سوم افغان انگلیس پیروز گردید. این حادثهها موجب فضای مساعدی برای ایجاد جنبشهای اجتماعی نسل جوان افغانستان در دورهٔ گذاری دهساله گردید.
در طی این حوادث غبار به مشاغل زیر اشتغال داشت:
دورهٔ امانی
مدیریت جریدهٔ هفتهوار «ستارهٔ افغان»: از زمستان ۱۲۹۸ تا تابستان ۱۲۹۹ (۱۹۱۹–۱۹۲۰)
(این نشریه در دو صفحه با مضمونهای انتقادی و اصلاحی در مطبعهٔ سنگی جبل السراج و باز در چاریکار (ولایت پروان) چاپ و نشر میشد)
ریاست یکی از شعب وزارت امنیهٔ عمومیه: ۱۲۹۹–۱۳۰۰ (۱۹۲۰–۱۹۲۱)
عضویت هیئت تنظیمیهٔ ولایت هرات: ۱۳۰۰
معاونیت تصدی شرکت امانیه و نمایندگی تجارتی در نمایشگاه مسکو: ۱۳۰۳ (۱۹۲۴)
کاتب وزارت مختاری افغانستان در پاریس: ۱۳۰۵ (۱۹۲۶)
مدیریت گمرکات ولایت قطغن و بدخشان: ۱۳۰۶ (۱۹۲۷)
وکالت انتخابی شهریان کابل در لویه جرگهٔ پغمان: ۱۳۰۷ (۱۹۲۸)
در دورهٔ نادرشاه
سرکاتب وزارت مختاری افغانستان در برلین: ۱۳۰۹ (۱۹۳۰) غبار از این وظیفه استعفا کرده و به افغانستان برمیگردد و در مبارزه بر ضد استبداد نادرشاه مستقیماً دخیل میشود.
عضویت انجمن ادبی کابل: ۱۳۱۰–۱۳۱۱ (۱۹۳۱–۱۹۳۲)
زندانی سیاسی: ۱۳۱۲–۱۳۱۴ (۱۹۳۳–۱۹۳۵)
(به سبب تروری که در سفارتخانهٔ دولت انگلیس در کابل از طرف یک افغان بنام محمد عظیم خان به عمل آمد و سه نفر از مربوطان آن سفارت کشته شدند)
تبعید سیاسی در ولایت فراه و قندهار از جهت حادثهٔ مذکور: ۱۳۱۴–۱۳۲۱ (۱۹۳۵–۱۹۴۲)
عضویت انجمن تاریخ در کابل: ۱۳۲۲–۱۳۲۷ (۱۹۴۳–۱۹۴۷)
نمایندهٔ انتخابی شهریان کابل در دورهٔ هفتم شورای ملی: ۱۳۲۸–۱۳۳۰ (۱۹۴۹–۱۹۵۱)
بنیانگذار و منشی حزب وطن و بنیانگذار و صاحب امتیاز جریدهٔ وطن ارگان حزب: ۱۳۲۹–۱۳۳۰ (۱۹۵۱–۱۹۵۲)
(جریدهٔ وطن که در چهار صفحه با روش انتقادی در مطبعهٔ ملی چاپ میشد در سال ۱۳۳۰ (۱۹۵۱) از طرف حکومت توقیف و حزب وطن در سال ۱۳۳۱ (۱۹۵۲) از طرف حکومت ممنوع شناخته شده و پسانتر در سال ۱۳۳۵ (۱۹۵۶) انحلال آن رسماً از سوی حکومت اعلام گردید)
محبوس سیاسی: ۱۳۳۱–۱۳۳۵ (۱۹۵۲–۱۹۵۶)
۱۳۳۵–۱۳۵۶ (۱۹۵۶–۱۹۷۸): مدت بیست سال دیگر غبار، روزنامهنگار، نویسنده و مورخ، در اثر مراقبت و فشار خانوادهٔ حکمران مجبور شده بود که در منزل خویش مشغول فعالیتهای سیاسی، مطالعه یا تألیف باشد. غبار در همین دوره کتاب افغانستان در مسیر تاریخ را نوشت. در طول این مدت، دولت به هر وسیله که میشد از نشر جریده، مقاله یا کتاب از طرف غبار ممانعت میکرد. حکومت در همین دوره جلد اول افغانستان در مسیر تاریخ را توقیف نمود؛ و همچنین از انتخاب شدن غبار در شورا در دورهٔ دوم «دموارسی دولتی» جلوگیری کرد.
درگذشت
میر غلام محمد غبار در سال ۱۳۵۶ خورشیدی که برای معالجهٔ مریضی معده به برلین غربی رفته بود وفات نمود. وی را در شهدای صالحین در شهر کابل دفن نمودند.
درگذشت: ۱۶ بهمن (دلو) ۱۳۵۶ (۵ فوریهٔ ۱۹۷۸)[۲]
آثار غبار
۱. جلد اول «افغانستان در مسیر تاریخ» ۱۳۴۶، مطبعهٔ عمومی کابل که از طرف دولت توقیف گردید.
۲. جلد دوم «افغانستان در مسیر تاریخ»: در سال ۱۹۷۳ در کابل تحریر گردید که سالهای پر ماجرای ربع دوم سدهٔ بیستم را در بر میگیرد. به خاطر استبداد نظام وقت چاپ کتاب در آن زمان ممکن نمیگردد و در سال ۱۹۹۹ در آمریکا به چاپ میرسد.
۳. افغانستان و نگاهی به تاریخ آن، (۱۳۱۰)-(۱۹۳۱) مجلهٔ کابل
۴. افغانستان در هندوستان، (۱۳۱۱)-(۱۹۳۲) مجلهٔ کابل
۵. تاریخ مختصر افغانستان، (۱۳۱۱)-(۱۹۳۲) سالنامهٔ کابل
۶. تاریخ احمد شاه بابا (۱۳۲۲)-(۱۹۴۳) (کتاب)
۷. کتاب خراسان (۱۳۳۶)-(۱۹۴۷)
۸. امرای محلی افغانستان (۱۳۲۱–۱۳۲۲) مجلهٔ آریانا شمارههای سالهای (۱۳۲۱–۱۳۲۲)-(۱۹۳۳–۱۹۳۴)
۹. تاریخ ظهور اسلام و نفوذ عرب در افغانستان نشر ریاست مطبوعات (۱۳۲۶)-(۱۹۴۷)
۱۰. تاریخ قرون اولی، وزارت معارف (۱۳۲۶)-(۱۹۴۷)
۱۱. افغانستان به یک نظر-ریاست مستقل مطبوعات (۱۳۲۶)-(۱۹۴۷)
۱۲. ادبیات دورهٔ محمدزایی-ریاست مستقل مطبوعات (۱۳۳۱)-(۱۹۵۲)
۱۳. تاریخ احزاب سیاسی افغانستان در قرن بیست، (قلمی)
۱۴. تاریخ ادبیات افغانستان، از آغاز دورهٔ تاریخی تا قرن بیستم
۱۵. خاطرات زندگی غبار[۳]
پینوشتها
«سیامین سال درگذشت غلام محمد غبار مورخ افغان». بیبیسی فارسی. ۱۶ بهمن ۱۳۸۶.
در جای دیگر تاریخ وفات او ۲۲ دلو ۱۳۵۶ خورشیدی ذکر شدهاست. او به سن ۸۲ سالگی چشم از جهان پوشید. ««با بیهقی روزگار میر غلام محمد غبار»». بایگانیشده از اصلی در ۱۹ آوریل ۲۰۰۸. دریافتشده در ۱۶ ژوئن ۲۰۰۸. نوشتهٔ عبدالصابر جنبش. مجلهٔ جامعهٔ مدنی، سال پنجم شمارهٔ ۱۲
««غبار علامه بود»». بایگانیشده از اصلی در ۲۶ آوریل ۲۰۱۶. دریافتشده در ۵ ژوئن ۲۰۲۰. نوشتهٔ عبدالصابر جنبش. نشریهٔ ارمغان ملی
مالي
خبرتیاوې او اعلانونه
بنام خداوند حق و عدالت
هم مسلکان عزیزو دوستان و علاقمندان گرانقدر،
شورای رهبری انجمن حقوقدانان افغان در اروپا با کمال افتخار ، اجلاس نوبتی خویش را بروز شنبه دهم دسامبر سال جاری که روز جهانی حقوق بشر نیز میباشد، در کشور شاهی هالند تدویر مینماید.
به تاسی از روال و تجربه نیک سال های گذشته، دربرنامه امسال سوال چگونگی برقراری حاکمیت قانون مرتبط به فراخوان انجمن و پیام گردهمایی کوپن هاگن در رابطه به نیاز مبرم افغانستان در جدل تاریخی مشروعه و مشروطه ( انفاذ قانون اساسی و استمرار قوانین ) و راه اندازی نهضت سراسری وسیع بخاطر آن با ارایه مقالات علمی - مسلکی مورد مباحثه قرار میگیرد
دریغا میبرد أمواج ایام
بزرگان را زما آرام آرام
شورای رهبرى انجمن حقوقدانان افغان در اروپا در حالیکه به مناسبت وفات المناک استاد بلند مرتبت جناب پوهاند دوکتور محمد قاسم فاضلى ، شخصيت بزرگ علمى - حقوقى بين المللى ، و از خادمان صادق و سابقه دارافغانستان سوگوار می باشد ، مراتب عمیق تاثر ، تسلیت و غمشریکی خود را به خانواده گرامی مرحومی ومنجمله به استاد اسبق فاکولته حقوق و علوم سیاسی پوهنتون کابل جناب استاد اسد فاضلی ، مخترمه عالیه جان «لامه له » و محترمه ناهید جان فاضلی تقدیم و برایشان در تحمل این غم بزرگ شکیبایی آرزو میبرد .
انجمن حقوقدانان افغان در اروپا
به سلسله نشرات انجمن حقوقدانان افغان در اروپا در این هفته کتاب جدید تحت عنوان « بحث قانون اساسی و حاکمیت قانون( جدل تاریخی مشروعه و مشروطه ، مقابله با بحران حقوقی و فقدان مشروعیت ) به شکل دیجیتال نشر و در خدمت علاقمندان قرار گرفته است .
په ژوندونې یې چې موږ ونکړو قدر
پس له مرگ به یې بیا څه ژاړو په قبر
درنو هېوادوالو ! :
برحسب پلان قبلى قرار بود تا بتاريخ يازدهم دسامبر سال جاری كنفرانس علمی سالانه انجمن حقوقدانان افغان در اروپا و همچنان جلسه نوبتى انجمن در كشور شاهى هالند تدوير يآبد .
اما با کمال تاًسف ، بنابر گسترش مجدد وايروس كرونا ، مجال جمع شدن حضورى همسلكان و دوستان گرامى از كشور هاى مختلف ممكن نميباشد .
