جن باوری

جن واژۀ پارسى ست و تازیان از واژۀ پهلوىِ جینا Jina به معناى جن برداشته معرب نموده و گفته اند: الجِن، أجنة و ...!!! سپس ریشۀ سه حرفى جـ.ن.ن را از آن بیرون کشیده اند که پوشیدگى و پوشیده و پنهان شدن معنا دارد که صفت اصلى جنیان است و ساخته اند: جَنّ یُجَنُّ : مستور و پوشیده شدن و از آن ساخته اند: جنین یعنى پوشیده شده (با رحم) و ازهمین معنا جَنّة (جنت) جنات: بهشت(جایى که از نظرها پنهان است) و همچنان جَنّ یُجَنُّ: دیوانه شدن، روانى شدن (زیرا قدیمیها اعتقاد داشتند دیوانگان جن زده یا دیوزده شده اند و جن یا دیوى تسخیرشان کرده!!!) و از آن ساخته اند: جنون، مجنون و مجانین.

پری[ پ َ] (اِ) موجود متوهم صاحب پر که اصلش از آتش است و بچشم نیاید وغالباً نیکوکار است بعکس دیو که بدکار باشد. فرشته، مقابل دیو. همزاد. جان. جن. جنی. جِنَّة. خافی. خافیه. خافیاء. حوری. مَلک. روحانی. خندله. (منتهی الارب). نوعی از زنان جن که نهایت خوبرو باشند. (غیاث اللغات).

جن موجودی در اساطیر اسلامی و باورهای عامیانه است که به باور باورمندان جسمی از آتش یا بخار است که عقل و هوش دارد، توسط انسان دیده نمی‌شود، می‌تواند در اشکال مختلف ظاهر شود، کارهای سنگین انجام دهد و از آتش بدون دود خلق شده‌است.

به گفتۀ قرآن، محمد به عنوان پیامبر نزد جن و انس فرستاده شد و همچنین اجنه در کنار انسان‌ها و فرشتگان سه گروه مخلوقات هوشمند هستند، رابطۀ جن‌ها با ابلیس روشن نیست؛ قرآن یک بار ابلیس را یک جن و در جای دیگر یک فرشته نامیده‌ است و همین سبب سردرگمی‌های بسیار شده‌است.

اعراب پیش از اسلام نیز به وجود جن اعتقاد داشتند. منشأ دقیق اعتقاد به جن به روشنی مشخص نیست، برخی معتقدند که اجنه در نظر نخستین باورمندان به آن‌ها، ارواح بدخواه ساکن بیابان‌ها و مکان‌های کثیف بودند که اغلب بشکل حیوانات زشت درمی‌آمدند، برخی دیگر معتقدند آن‌ها در اصل خدایان طبیعت بودند که به تدریج با افزایش اهمیت دیگر خدایان به حاشیه رانده شدند.

با این وجود، بسیاری از اعراب در دوران پیش از اسلام جن‌ها را پرستش می‌کردند اما معتقد بودند اینان برخلاف خدایان، جاودان نیستند. هر چند فانی بودن اجنه سبب شده بود در مرتبۀ پایین‌تر از خدایان قرار داده شوند، آن‌ها در زندگی روزمرۀ اعراب قبل از اسلام اهمیت بیشتری نسبت به خدایان داشتند، طبق عقاید رایج میان اعراب اجنه به فال‌گویان، فلاسفۀ پیش از اسلام و شاعران الهام می‌کردند.

اعراب برای اجنه فرهنگ و جامعۀ مشابه فرهنگ خود قائل بودند؛ برای خود قبیله و رهبر داشتند و رهبران قبایل از متحدان خود محافظت می‌کردند و از قاتلان اعضای قبیله یا قبایل متحدشان انتقام می‌گرفتند. علی‌رغم اعتقاد به بیشتر بودن قدرت جن نسبت به انسان، تصور می‌شد یک انسان قادر است در مبارزۀ تن به تن یک جن را بکشد. اعراب اعتقاد داشتند اجنه می‌توانند تغییر شکل دهند، اما زمان نامرئی‌بودن هراس بیشتری ایجاد می‌کردند زیرا آن زمان می‌توانستند بدون دیده‌شدن حمله کنند. دلیل دیگر برای ترس از اجنه میان اعراب، این بود که آن‌ها را مسبب انواع مریضی‌ها و همچنین بیماری‌های روانی می‌دانستند.

باور به جن و دیو و پری ریشه در اساطیر کهن دارد که به مرور زمان در منابع دینی راه یافته و به یک حقیقت مسلم تبدیل شده است، در اساطیر اسلامی سلیمان پسر داوود بود که خداوند حکمت بسیار زیادی به او ارزانی کرده بود، سلیمان به اذن خدا بر تمامی موجودات زنده مسلط بود و زبان حیوانات را می‌فهمید، قرآن بیان می‌کند که سلیمان باد را تحت کنترل گرفت، و بر اجنه مسلط شده بود و این اجنه بنای معبد سلیمان را برای او ساختند، به گفتۀ اساطیر یهودی و اسلامی، سلیمان هفتاد و دو دیو(جن) که از فرمانروایان و بزرگان جن بودند را به بند کشید.

تعریف جن در ادبیات غیردینی بسیار متنوع تر از تعریف دینی است. تنوع قابل توجهی در اشکال متناسب به جن در تصاویر اساطیر کهن وجود دارد. آن‌ها ممکن است زیبا یا زشت، سیاه یا سفید، بزرگ یا کوچک باشند.

به‌طور کلی، جن مسلمان زیبا توصیف شده، در حالی که آن‌هایی که کافر هستند به صورت هیولاهای بدترکیب با سر یک چشم در وسط پیشانی، بزرگ و با دندان‌های نیش بیرون زده به تصویر کشیده شده‌اند. برخی جن‌ها با بدن‌های مرکب توصیف شده‌اند، که ممکن است بدن انسان و سر شیر یا اندام حیوانات مختلف داشته باشند؛ یا انواعی دیگر با سر فیل، یا نفس آتشین یا از بوی نا مطبوعی که متصاعد می‌کنند توصیف شده‌اند. تصور می‌شود که آن‌ها می‌توانند به هر شکلی که تمایل دارند ظاهر شوند. معمولاً جن‌هایی که نوع حیوانی دارند را به صورت مار، بز، کبوتر، گوسفند وحشی، سگ یا گربه توصیف می‌کنند. زمانی که جن به شکل حیوان شکار در می‌آید به او شکار ابوجهل گویند که در مقابل آن، حیوانات واقعی را شکار ابراهیمی می‌گویند. ممکن است آن‌ها بر روی زمین یا در آب‌ها زندگی کنند یا در حمام‌ها، خانه‌ها، قبرستان‌ها یا آب انبارها یا حتی در درختان روزگار بگذرانند.

نسناس به همراه شق در برخی منابع جزء جن‌ها به‌شمار رفته‌اند. به باور عوام، نسناسها یک چشم و یک پا دارند و آن‌ها هستند که با ایجاد آتش در خانه‌های انسان‌ها برای ایشان مزاحمت ایجاد می‌کنند.

جن در ادبیات حماسی غیردینی به ندرت دیده می‌شود در شاهنامه جن تنها یک بار در نامهٔ سعد بن ابی‌وقاص به سردار ساسانی رستم فرخزاد به کار رفته، که در آن جنگسالار عرب «از جن و انسان و پیامبر هاشمی» سخن گفته‌است.

در فرامرزنامه شاه پریان به شیرزنی به نام بانو گشسب خبر می‌دهد که گورخر کوچکی وجود دارد که در اصل سرخاب، شاه جن‌ها است که خود را به شکل حیوان درآورده است.

بر طبق عقاید عامه، ساختار اجتماعی جن‌ها شبیه اجتماع انسان‌ها است، آن‌ها پادشاه و دادگاه دارند و عروسی می‌کنند و سوگواری می‌گیرند. اگر جن مسلمان خود را به شکلی به غیر از شکل اصلی خود درآورد و به قتل برسد، قاتل را مسئول این قتل نمی‌دانند. پادشاهی از جن‌های مسلمان زعفر بود که گفته می‌شود در رویداد کربلا به امام حسین پیشنهاد کمک نمود. بر اساس نسخۀ از زندگی‌نامه زعفر، زعفر در دهه ۱۳۰۸ هجری شمسی درگذشت و فرزندش کاظم شاه جن‌های مسلمان شد.

در افسانه‌های بلوچی گفته می‌شود جنی به نام مردآزما وجود دارد. اگر مرد از وی نترسد مردآزما با او دوست می‌شود و در زندگی به او کمک می‌کند، در غیر اینصورت او را با ترساندن دیوانه می‌کند. برخی بر این باور اند که مردآزما نر است و با قربانیانش آمیزش جنسی می‌کند.

تصور بیشتر مردم از جن به عنوان موجودی فرمان‌بر است، طبق این باور خرافی اقدامات خاصی برای جلوگیری از آزارشان یا احضار آن‌ها انجام می‌شود. آن‌ها را با نام‌های خاصی مثل از ما بهتران و عزیزان یاد می‌کنند تا از احضار ناخواسته آن‌ها که ناشی از ذکر نام آن‌ها است جلوگیری نمایند همچنین فریاد زدن، تحریک آن‌ها با پرتاب سنگ، ریختن خاکستر یا آب گرم بدون ورد لازم، سوزاندن تخم مرغ و پوست پیاز باهم یا کارهایی مانند جارو زدن بی‌مورد در شب باعث احضار آن‌ها می‌شود.

در میان سیستانی‌ها گفته می‌شود دیوی وجود دارد به نام دیو یاهلو که شبیه گاو نری است که در شب دیده می‌شود و به قربانیانش حمله و تجاوز می‌کند. جن دیگری در میان سیستانی‌ها است به نام جن کلوخ پران که به سمت قربانیان خود سنگ و کلوخ داغ پرتاب می‌کند ولی آن‌ها هرچه اطراف خود را نگاه می‌کنند کسی که سنگ پرتاب می‌کند را نمی‌بینند؛ و جن دیگری در میان سیستانی‌ها به نام «مردآزما» یا «مدروزما» وجود دارد که شب‌ها و در مسیر راه‌ها برای عابرین مزاحمت ایجاد می‌کند.

بسیاری از باورها در این‌باره با خرافه‌ها و تصورهای عامیانه و محلی در هم‌آمیخته‌است و این باعث شده‌است که تصویر مرسوم از این موجود بیشتر براساس وهم و خرافه باشد و نه مبتنی بر منابع معتبر و مستند.

عزیزی غزنوی
تورنتو/کانادا