د پاملرنې وړ
خارښ د پوستکي اختلالاتو یوه نښه ده. په دې لیکنه کې موږ پر ځینو هغو ساینسي حقیقتونو خبرې کوو چې زموږ د پوستکي لاندې پېښېږي:
۱- یو تقریبي اټکل ښیي چې موږ په ورځ کې شاوخوا ۹۷ ځله خپل ځان ګروو.
۲- له حشراتو او نباتاتو سره د تماس له امله د خارښ احساس د هغو زهرجنو موادو له امله دی چې دوی یې زموږ پر پوستکي پرېږدي. زهرجن مواد په بدن کې د هسټامین د خوشې کېدو لامل کېږي، چې دا د معافیت غبرګون یو ډول دی. په دې غبرګون کې، عصبي وړې او نرۍ رېښې زموږ دماغ ته د خارښ پیغامونه لېږي.
۳- د خارښ احساس خپله ځانګړې عصبي شبکه لري. تر اوسه پورې داسې انګېرل کېده چې خارښ او درد یو شان د ترلاسه کولو لارې لري، مګر په ۱۹۹۷ کې معلومه شوه چې خارښ خپل ځانګړي عصبي نسجونه لري.
۴- خارښ لرونکي پیغامونه خورا ورو لېږدول کېږي. عصبي نسجونه مختلف سرعت لري. د لمس پیغامونه په یوه ثانیه کې شاوخوا ۳۰۰ کیلومتره سرعت سره لېږدول کېږي. "ناڅاپه درد" (د مثال په توګه، کله چې لاس په ناڅاپي توګه د ګاز په لمبه کېښودل شي) په ساعت کې د ۱۳۰ کیلومترو په سرعت سره لېږدول کېږي. د خارښ احساس په ساعت کې د ۳ کیلومترو په سرعت سره لېږدول کېږي، چې پر لاره د انسان د تګ له سرعت لږ ورو دی.
۵- خارښ د ارږمي په څېر ساري دی یعنې له یوه نه بل ته ځي. ساینس پوهانو دا د موږکانو بلې ډلې ته د خارښتي موږکانو د ویدیو په ښودلو سره درک کړې چې د فلم له نندارې وروسته، تماشاچیانو موږکانو هم خپل ځانونه وګرول.
۶- د خارښ ساري احساس د دماغ یوه کوچنۍ برخه فعالوي چې د سوپراچیاسماتیک هستې په نوم یادېږي. عصبي پوهان لاهم د دماغ د دې برخې په فعالیت په بشپړ ډول نه پوهېږي چې څنګه د خارښ عمل مشاهده او تکرار کړي.
۷- ګرول د خارښ له یرغلګرو د خلاصون غوره لاره ده. ګرول د زیانګرو حشراتو یا زهرجنو نباتاتو په له منځه وړلو کې مرسته کوي. دا د وینې رګونو د پراخوالي لامل کېږي او په دې توګه د سپینو کرویاتو حجرو او د وینې پلازما جریان رامنځته کوي چې د زهرجن اغېز له منځه وړلو لامل ګرځي. له همدې امله پوټکی د ګرولو په وخت کې سور او داغ داغ کېږي.
۸- ګرول یو خوندور احساس دی ځکه چې دا په دماغ کې سروټونین خپروي.
۹- څېړنو ښودلې چې په بدن کې د ګرولو تر ټولو خوندور ځای مړوند دی.
۱۰- هرڅومره چې تاسو کوم ځای ګروئ، هماغومره د نور خارښ احساس کوئ. د پوستکي ګرول د ډیرو هسټامین خوشې کېدو لامل کېږي او دماغ ته ډېر د خارښ پیغامونه لېږل کېږي. که تاسو دې کار ته دوام ورکړئ، تاسو به پوستکي ته زیان ورسوئ او د زخمونو او انتاناتو سبب به شي.
۱۱- د پوستکي ناروغیو لکه پسوریازیس یا اګزیما (ډرماتیت) کې، د خارښ دوره ځوروونکي کېږي. په داسې قضیو کې، انټي هسټامین وړاندیز کېږي چې د هسټامین اغېزې له منځه یوسي او خارښ کم کړي.
۱۲- څېړنې ښودلې چې دوامداره او اوږدمهاله خارښ د اوږدمهاله درد په څېر ناتوانوونکی دی. اوږدمهاله خارښ د مختلفو ناروغیو لکه د ځيګر ناروغۍ او لنفوم یو له اړخیزو اغېزو څخه دی.
ویل کیږي چې دغه ناروغي د نارینه وو په پرتله په ښځو او په تیره بیا د هغو کسانو په منځ کې چې د دې ناروغۍ کورنۍ تاریچه ولري، ډیر معمول دی.
ویل کیږي چې دغه ناروغي د نارینه وو په پرتله په ښځو او په تیره بیا د هغو کسانو په منځ کې چې د دې ناروغۍ کورنۍ تاریچه ولري، ډیر معمول دی.
ګلوټین چې اصلي سرچینه یې غنم، جوار او وربشي دي، داسې یو پروتین دی چې د ځینو کسانو بدن یې نشي جذبولای او ددغې مادې لرونکو خوړو یا درملو خوړل ورته د هاضمې ستونزې جوړوي.
هغه کسان چې بدن یې ګلوتین نشي جذبولای، د سلیاک ناروغي ته ورته حالت لري. سلیاک ناروغي داسې یو حالت دی چې په کې د انسان دفاعي سیستم کله چې د ګلوټین لرونکې ماده چې په غنمو او نورو هغو خواړو کې چې د غنمو څخه په کې کار اخستل شوی وي د هاضمې سیستم ته داخل شي، پر وړاندې یې عکس العمل ښیې.
همدارنګه په بدن کې د ګلوټین نه جذبیدل د خواړو پر وړاندې حساسیت نه ګڼل کیږي، ځکه چې د خواړو پر وړاندې حساسیت د بدن د دفاعي سیسټم د غبرګون لامل کیږي.
د سلیاک ناروغي په پرتله چې په هاضمې سیستم کې د التهاب او د وړو کولمو داخلي سطحه زیانمنه کوي، د ګلوټین نه جذبیدل هاضمې سیستم ته زیانه نه رسوي، خو ځینې وختونه د یو لړ ځورونکو نښو نښانو لکه د معدې درد، نس ناستې، خواګرځیدل، کانګې، قبضیت، د ستړیا او کمزورتیا احساس، د هډوکو او بندونو درد، سر درد، بې حسي، تشویش، خپګان او د پوستکي خارښت د رامنځته کېدو لامل کیږي.
له هغه ځایه چې د ګلوټین نښې نښانې د سلیاک ناروغۍ سره ورته دي ، نو د یو شخص لپاره غوره ده چې د پورتینو نښو نښانو په څرګندیدو سره، ډاکټر ته مراجعه وکړي ترڅو ددغو نښو نښانو او د هاضمې سیستم د ستونزو اصلي سرچینه معلومه شي.
ویل کیږي چې دغه ناروغي د نارینه وو په پرتله په ښځو او په تیره بیا د هغو کسانو په منځ کې چې د دې ناروغۍ کورنۍ تاریچه ولري، ډیر معمول دی. همدارنګه دغه ناروغي د عمر په بیلابیلو پړاونو کې منځته راتلای شی، خو که ماشومان پرې اخته شي، د هغوی د ودې مخه نیسي.
تر اوسه ددې اصلي علت چې د بدن دفاعي سیستم ته ولې په غنمو، جوارو او وربشو کې ګلوتین پردي ښکاري، معلومه نه ده، خو هغه کسان چې داسې یو حالت لري او بدن یې ګلوتین نشي جذبولای، د هغوي په هاضمې په سیستم کې د ګلوټین موجودیت یو لړ ستونزې رامنځته کوي.
بلخوا دغه ناروغي کومه ځانګړې درملنه نلري، خو که په سمه توګه یې تشخیص وشي له غنمو او هغو خواړو څخه چې ګلوټین ونلري، پرهیز له ناروغ سره مرسته کولای شي. همدارنګه د پروبیوټیک درملو اخیستل، کوم چې د هاضمې سیسټم کې د ګټورو باکتریاو زیاتوالي لامل کیږي، له ګلوټین څخه د رامنځته شوي ستونزو په لرې کولو کې مرسته کوي.
ډاکټران وړاندیز کوي چې هغه کسان چې بدن یې ګلوټین نشي جذبولای، باید لږ غوړ او د لوړ فایبر لرونکي خواړه وخوري او همدارنګه په منظمه توګه د وینې معاینات ترسره کړي، ځکه چې پدې ناروغي اخته ځینې کسان نه یوازې په کم خونې اخته کیږي، بلکې د وینې د کولیسټرول (غوړ) کچه یې هم لوړیږي.
د هند د نیفرولوژي (پښتورګو ناروغیو درملنې) ټولنې د یوې تازه څېړنې له مخې، په ټوله نړۍ کې ۸۴ میلیونه کسانو د پښتورګو په مختلفو ناروغیو اخته دي، یعنې په نړۍ کې له هرو لسو کسانو یو یې د پښتورګو په یو ډول نه یو ډول ناروغۍ اخته دی.
باید یادونه وکړو چې په نړۍ کې د مړینې د لسو لاملونو له ډلې د پښتورګو ناروغي په اووم ځای کې ده.
د پښتورګو ناروغیو د زیاتوالي یو لامل دا دی، چې دا ناروغۍ په لومړیو پړاوونو کې جدي نه ګڼل کېږي.
د اېم جي اېم روغتیا پاملرنې روغتون یو مشر ډاکټر ملی میتیو وايي، زیاتره وخت د پښتورګو ناروغي ته هغه وخت پام ډېر شي چې دا ناروغي جدي پړاو ته ورسېږي.
له همدې امله اړینه ده چې د پښتورګو په ناروغیو او د هغوی په نښو پوه شئ او د ناروغۍ په لومړیو پړاوونو کې له ډاکټر سره په درملنه کې مرسته وشي.
خو مخکې له دې چې نورو جزییاتو ته ولاړ شو، پوه شو، پښتورګي څه او څنګه کار کوي؟
د پښتورګو دنده څه ده؟
پښتورګي د انسان د بدن یو له مهمو غړو دی، چې اصلي دنده یې د ادرار له لارې له بدن څخه فاضله مواد لېرې کول دي.
د دې کار لپاره پښتورګي له وینې څخه هغه مواد جلا کوي چې د انسان بدن ته زیان رسوي، په دې کې ځینې غیر ضروري منرالونه هم شامل دي او بیا پاکه وینه په بدن کې جریان جریان مومي.
د ژوند بڼه، خواړه، عادتونه، جنیني ستونزې، درمل او له روغتیا سره تړلې نورې ستونزې کولای شي د پښتورګو د فعالیت د ګډوډۍ لامل شي.
د پښتورګو نورمال فعالیت کې ګډوډي د ځینې ناروغیو له امله رامنځته کېږي. په دې برخه کې لوی خطر دا دی چې ناروغي په لومړیو پړاونو کې نه پېژندل کېږي او ځینې نښې یې حتی په بشپړ ډول څرګندې نه دي.
ډاکټر ملی میتیو وايي، څومره چې ناروغي وده کوي، نښې یې څرګندېږي او پر دې پرمختګ یوازې د طبي معایناتو او ازموینو له لارې پوهېدلای شئ.
راځئ اوس درته ووایو چې د پښتورګو ځینې عامې ناروغۍ او نښې یې څه دي؟
د پښتورګو اوږدمهاله ناروغي
د پښتورګو دا ډول ناروغي اوږده موده دوام کوي او دا اکثرا پر هغو کسانو اغېز کوي چې د شکرې یا د وینې لوړ فشار لري.
د دې ناروغۍ په لومړیو پړاوونو کې هېڅ ډول نښې نښانې نه لیدل کېږي، خو مهمه دا ده چې دا ناروغي په سمې درملنې سره رغېدلی شي.
نښې نښانې یې دا دي: کانګې، د اشتها کمېدل، د پښو او غړو پاړسوب، تنفسي ستونزې، بې خوبي او لږ ادرار.
د پښتورګو تېږې
د پښتورګو تېږې په اصل کې منرالونه دي چې په پښتورګو کې راټولېږي او د تېږو بڼه خپلوي.
د طبي کارپوهانو په وینا، وروسته له دې چې یوه یا دوه تېږې جوړې شي، په لومړي سر کې یې نښې نښانې نه لیدل کېږي او ناروغ له کومې جدي ستونزې سره نه مخ کېږي.
دا ستونزه د کمو اوبو څښلو، چاغوالي، ناسم خوراک او د ژوند بڼې له امله رامنځته کېږي.
په دې ناروغۍ اخته کسان په ادرار کولو کې ستونزه لري یا یې هم له ادرار سره وینه وي. اغېزمن شوي خلک د پښتورګو د تېږو په ځای کې له درده شکایت کوي.
د شکرې ناروغۍ څخه د پښتورګو ناروغي
د څېړنو له مخې د شکرې په ناروغۍ اخته هر درېیم کس د پښتورګو په ناروغۍ اخته کېږي او پښتورګي یې له کاره لوېږي.
دا ناروغي په هغو خلکو کې ډېره لیدل کېږي چې خپله د شکر ناروغۍ نه کنټرولوي.
د دې بڼې په نښو نښانو کې د پښو پاړسوب، د ژر ستړيا احساس، د وزن کمېدل، د بدن خارښت او کانګې شامل دي.
لوړ فشار لرونکي نیفروسکلروسیس
د شکرې تر څنګ هغه ناروغي چې پښتورګو ته ډېر زیان رسوي، د وینې لوړ فشار دی چې له امله یې پښتورګو کې د وینې رګونه زیانمنېږي او نورمال فعالیت یې اغېزمنېږي.
له همدې امله پښتورګي له وینې څخه د غیر ضروري موادو د پاکولو خپله چاره نه شي ترسره کولای او د بدن لپاره مضر منرالونه له وینې نشي ایستلی. په دې توګه، غیر ضروري مواد د وینې په رګونو کې راټولېږي او د وینې فشار نور هم ورسره لوړېږي.
د دې په نښو کې پاړسوب او کانګې، کمزوري، سر درد او د غاړې درد شامل دي.
د ادرار د لارې انتان
که څه هم د ادرار له لارې انتان مستقیما د پښتورګو ناروغي نه ده، خو دا په پښتورګو اغېز کوي.
دا ناروغي د باکتریا له امله رامنځته کېدای شي او که د مکروب مخنیوی او درملنه یې ژر ونه شي، د ادرار نلکې پورتنۍ برخې ته رسېدلی شي او پښتورګو ته زیان رسوي.
نښې نښانې عبارت دي د ملا درد، تبه، دردناک ادرار، د معدې درد، په ادرار کې وینه، د پښو پاړسوب او کانګې.
پولي سیسټیک پښتورګو ناروغي
دا ناروغي په مثانه کې د تومور له امله رامنځته کېږي چې د وخت په تېرېدو سره وده کوي او د پښتورګو له کاره لوېدو لامل کېږي. جینونه یې هم په لاملونو کې بلل کېدای شي.
د دې ناروغۍ نښې نښانې یې، د معدې په پورتنۍ برخه کې درد، د معدې په یوه اړخ کې درد، په ادرار کې وینه یا ورسره میکروب.
ای جي اې نیفروپیتي
دا د پښتورګو هغه ناروغي ده چې معمولا په ماشومتوب او ځوانۍ کې پیلېږي.
ډاکټر ملی میتیو وايي، په دې ناروغۍ کې له وینې سره ادرار هم راځي. دا ناروغي د معایناتو له لارې تشخیص کېدای شي.
د پښتورګو ناکامي یا له کاره لوېدل
په بشپړ ډول د پښتورګو په له کاره لوېیدو کې، پښتورګي کار پرېږدي، ځکه زیاتره وخت په دې ناروغۍ اخته خلکو کې نښې ناوخته ښکاري، ان کله چې ناروغي خورا پرمختللې وي.
د دې ناروغۍ پنځه پړاونه دي او تر څلورمې پړاوه یې نښې نه ښکاري.
د دې ناروغۍ نښې یوازې هغه وخت څرګندېږي کله چې پښتورګي په بشپړ ډول کار پرېږدي.
هغه نښې چې پدې وخت کې څرګندېږي د اشتها کمېدل، کانګې، شدید فزیکي ضعف، د بدن غړو پاړسوب او بې خوبي شامل دي.
خورشیدگرفتگی یا کسوف زمانی اتفاق میافتد که بخشی از زمین در سایه ای که ماه بهطور کامل یا جزئی جلو نور خورشید را میگیرد، فرومیرود. این زمانی اتفاق میافتد که خورشید، ماه و زمین در یک راستا قرار گیرند. چنین همترازی همزمان با ماه جدید است که نشان میدهد ماه نزدیکترین به
دایرةالبروج است، در یک کسوف کامل قرص خورشید بهطور کامل توسط ماه پوشیده میشود. در کسوفهای جزئی و حلقوی، تنها بخشی از خورشید پوشیده میشود. اگر ماه در مداری کاملاً دایرهای کمی نزدیکتر به زمین و در همان صفحه ی مداری قرار میگرفت هر ماه جدید خورشیدگرفتگی کاملی داشت. با این حال از آنجایی که مدار ماه بیش از ۵ درجه نسبت به مدار زمین به دور خورشید کج است سایه ی آن معمولاً زمین را از دست میدهد. خورشیدگرفتگی تنها زمانی رخ میدهد که ماه در طول ماه جدید به اندازه ی کافی به صفحهٔ دایرةالبروج نزدیک شود.
خورشیدگرفتگی (و ماهگرفتگی) تنها در طول فصول خسوف رخ میدهد که منجر به حداقل دو تا پنج، خورشیدگرفتگی در هر سال میشود بیش از دو مورد از آنها میتواند خسوف کامل باشد.
کسوف کامل نادر است زیرا زمان ماه جدید در فصل خسوف باید دقیقتر باشد تا بین ناظر (روی زمین) و مرکز خورشید و ماه هماهنگ شود. علاوه بر این مدار بیضی شکل ماه اغلب آن را به اندازهٔ کافی از زمین دور میکند که اندازهٔ ظاهری آن به اندازهای بزرگ نیست که بتواند خورشید را بهطور کامل مسدود کند. خورشیدگرفتگی کامل در هر مکان خاص نادر است زیرا کلیت فقط در امتداد یک مسیر باریک در سطح زمین وجود دارد که توسط سایهٔ کامل یا سایهٔ ماه ردیابی میشود.
کسوف یک پدیدهٔ طبیعی است با این حال در برخی از فرهنگهای باستانی و مدرن خورشیدگرفتگی به دلایل ماوراءطبیعی نسبت داده میشد یا به عنوان نشانههای بد تلقی میشد. خورشید گرفتگی کامل میتواند برای افرادی که از توضیح نجومی آن بیخبرند ترسناک باشد زیرا به نظر میرسد خورشید در طول روز ناپدید میشود و آسمان در عرض چند دقیقه تاریک میشود.
از آنجایی که نگاه مستقیم به خورشید میتواند منجر به آسیب دائمی چشم یا نابینایی شود هنگام مشاهدهٔ خورشیدگرفتگی از روشهای ویژهٔ محافظت از چشم یا مشاهدهٔ غیرمستقیم استفاده میشود. مشاهدهٔ تنها فاز کل خورشیدگرفتگی کامل با چشم غیر مسلح و بیمحافظت بیخطر است این عمل باید با دقت انجام شود اگرچه کاهش شدید درخشندگی خورشید با ضریب بیش از ۱۰۰ بار در آخرین دقیقه قبل از کلیت مشخص میکند که چه زمانی کلیت شروع شدهاست و برای آن تغیرات شدید و دیدگاه تاج خورشیدی است که مردم را به سفر به منطقه کلی سوق میدهد (فازهای جزئی بیش از دو ساعت طول میکشد در حالی که فاز کل میتواند حداکثر ۷/۵ دقیقه برای هر مکان و معمولاً کمتر طول بکشد). افرادی که تحت عنوان تعقیبکنندهٔ خورشیدگرفتگی یا کسوف شناخته میشوند، حتی به مکانهای دوردست سفر میکنند تا خورشیدگرفتگیهای مرکزی را مشاهده کنند.
بر اساس تعریف نجومی هرگاه ماه از میان زمین و خورشید عبور نماید و سایهٔ ماه روی قسمتی از زمین بیفتد هم اختفاء خورشید توسط ماه و هم گرفت زمین توسط ماه رخ دادهاست. با وجود این چنانکه از قدیم به رخ دادن این پدیده خورشیدگرفتگی گفته میشدهاست هنوز هم از این نام استفاده میشود.
زمین در گردش به دور خورشید و ماه در گردش به دور زمین در مدارهای بیضی شکل اما نزدیک به دایره حرکت میکنند. شعاع مدار گردش زمین به دور خورشید (تقریباً ۱۵۰ میلیون کیلومتر) حدود ۴۰۰ برابر بزرگتر از شعاع مدار گردش ماه به دور زمین (تقریباً ۳۸۰ هزار کیلومتر) است و این در حالی است که اندازهٔ واقعی قطر خورشید نیز حدود ۴۰۰ برابر بزرگتر از اندازهٔ واقعی قطر ماه است. این وضعیت باعث شدهاست که اندازهٔ ظاهری ماه و خورشید از دید ناظر زمینی تقریباً یکسان دیده شود.
بیضی بودن مدارها باعث میشود که فاصلهٔ زمین تا خورشید در طول سال در حدود ۱٫۶ ٪ و فاصلهٔ ماه تا زمین در طول زمان تا حد ۵٫۴ ٪ کم یا زیاد شود. این مطلب موجب شدهاست که در زمانهای مختلف، اندازهٔ ظاهری ماه و خورشید کمی تغییر کند و در نتیجه ماه گاهی کوچکتر، گاهی هماندازه و گاهی اندکی بزرگتر از خورشید دیده شود. از سطح کرهٔ زمین، اندازه ظاهری ماه از ۲۹٫۳ تا ۳۴٫۱ دقیقه قوس و اندازه ظاهری خورشید از ۳۱٫۶ تا ۳۲٫۷ دقیقه قوس در تغییر است.
صفحهٔ مدار گردش ماه به دور زمین (دائرةالبروج) نسبت به صفحهٔ مدار گردش زمین به دور خورشید ۵٫۱۴۵ درجه زاویه دارد. این عامل باعث میشود که در زمان مقارنهٔ ماه، در بیشتر موارد از خط واصل بین زمین و خورشید فاصله داشته باشد و تنها در بعضی از دفعات ماه نو این سه جرم آسمانی تقریباً در یک خط راست قرار بگیرند.
ویژگیهای مداری ذکر شده در بالا موجب شدهاست که پدیدهٔ خورشیدگرفتگی در کرهٔ زمین از ویژگیهای منحصربهفردی در بین سیارات منظومهٔ خورشیدی برخوردار باشد و پیچیدگیها و زیباییهای خاصی در آن دیده شود.
اگر صفحه مداری گردش ماه به دور زمین همان صفحهٔ مداری گردش زمین به دور خورشید میبود در هر ماه یک بار خورشید گرفتگی رخ میداد. اما وجود ۵ درجه انحراف زاویهای بین این دو صفحه باعث میشود که در بسیاری از ماهها ماه از بالا یا پایین قرص خورشید بگذرد.
بنابرین تنها دو یا سه بار در هر سال ماه در هنگام عبور از فاصله میان زمین و خورشید به اندازهٔ کافی به خط واصل بین زمین و خورشید نزدیک میشود و در این هنگام گرفتگی خورشید رخ میدهد.
در هر نقطه مدت گرفتگی کامل بیشتر از دو تا پنج دقیقه طول نمیکشد. هر چه گرفتگی کامل نزدیکتر میشود آسمان تاریکتر میشود و ستارگان بیشتری پدیدار میشوند هنگامیکه قرص خورشید کاملاً پوشانده میشود هالهٔ سفید رنگ درخشانی در اطراف ماه میدرخشد این همان تاج خورشیدی است که به صورت هالهای از گازهای رقیق و داغ از خورشید جریان دارند. در کنارههای قرص سیاه ماه حلقهٔ باریک و سرخ رنگی از گازهای خورشید به چشم میخورد که فامسپهر نام دارد.
در خلال گرفتگی بر اثر حرکت ماه و چرخش زمین سایهٔ ماه زمین را از غرب به شرق طی میکند که به این سیر حرکتی سیر گرفتگی کلی میگویند. هر کسی که در این مسیر باشد خورشید را در حالت گرفت کلی خواهد دید این مسیر در بیشترین حالت به ۳۲۰ کیلومتر میرسد و حدود نیم درصد سطح زمین را میپوشاند.
اندازهٔ ظاهری ماه و خورشید از دید اهالی کرهٔ زمین تقریباً یکسان و به دلیل بیضوی بودن مدارها تا حدودی دارای نوسان هستند این مطلب موجب شده که پدیدهٔ خورشیدگرفتگی در کرهٔ زمین از ویژگیهای منحصربهفردی در بین سیارات سامانه خورشیدی برخوردار باشد و پیچیدگیها و زیباییهای خاصی در آن دیده شود.
در دیگر سیارات منظومهٔ خورشیدی هم پدیدهٔ خورشیدگرفتگی روی میدهد اما زیباییهای مربوط به خورشیدگرفتگی در کرهٔ زمین در دیگر سیارهها دیده نمیشود. در سیارهٔ مشتری به دلیل تعدد ماهها خورشیدگرفتگیهای متعددی رخ میدهد در پلوتون نیز خورشیدگرفتگی وجود دارد اما این پدیده به صورت دورهای و در فواصل بیش از ۱۰۰ سال رخ میدهد.
در طول تاریخ این پدیده همواره مورد توجه اقوام و ملل مختلف بودهاست اغلب تمدنهای کهن خورشید گرفتگی را پدیدهای شوم میپنداشتند و دربارهٔ آن اعتقادات خرافی داشتند مردم در زمانهای قدیم از گرفتگی خورشید میترسیدند چرا که در ابتدا علت گرفتگی را نمیدانستند و خیال میکردند که ممکن است خورشید برای همیشه ناپدید شود و بهطور معمول این پدیده را به مسائل فراطبیعی و خدایان ارتباط میدادند و ناپدید شدن خورشید را ناشی از خشم خدایان میپنداشتند.
مردم چین عقیده داشتند که هنگام خورشید گرفتگی اژدهایی خورشید را میبلعد. در بسیاری از فرهنگها خورشید گرفتگی بلایی آسمانی پنداشته میشدهات مردم هند در خلال گرفتگی خود را تا گردن در آب فرومیکردند و اعتقاد داشتند که با این کار به خورشید و ماه کمک میکنند تا در برابر اژدها از خود دفاع کنند.
هنگام تدفین ابراهیم فرزند پیامبر اسلام خورشیدگرفتگی ۲۷ جنوری۶۳۲ رخ داد و مردم گفتند که خورشید به دلیل مرگ ابراهیم اندوهگین است اما محمد به همه گفت: ترجمه: ای مردم همانا خورشید و ماه دو نشانه از نشانههای قدرت حق تعالی هستند که تحت اراده و فرمان او هستند و برای مرگ و حیات کسی نمیگریند و هر زمان دیدید آن دو یا یکی از آنها گرفت نماز بگزارید.
نخستین خورشیدگرفتگی که در تاریخ بشر ثبت شده به تاریخ ۱۱ اکتبر سال ۲۱۳۴ پیش از میلاد توسط دو ستارهشناس چینی انجام شدهاست البته آنها موفق به پیشبینی آن نشده بودند بر اساس پژوهشهای ناسا مردم تمدن بابل چگونگی پیشبینی ماهگرفتگی را میدانستند آنها همچنین نخستین پیشبینی خورشیدگرفتگی در تاریخ سوم می سال ۱۳۷۵ پیش از میلاد را پیشبینی و ثبت کردند. گمان میرود که بابلیها از چرخهٔ ساروس آگاه بودند. توجه شود پیشبینی خورشیدگرفتگی بسیار دشوارتر است زیرا سایهٔ قابل مشاهدهٔ خورشیدگرفتگی روی زمین فقط چند ده کیلومتر است و به محاسبات دقیق در مقیاس دقیقهٔ قوس نیاز دارد.
امروزه جنبه علمی این پدیده به خوبی شناخته شدهاست و به همین خاطر به غیر از تماشای زیبایی ظاهری آن استفادههای علمی هم از این پدیده صورت میپذیرد.
در زمان خورشیدگرفتگی و به خصوص در خورشیدگرفتگی کلی امکان انجام بررسیهای علمی خاصی روی بعضی از مسائل علمی فراهم میشود که در مواقع دیگر عملاً غیرممکن است و همین مطلب ارزش علمی این پدیده را بالا میبرد.
وقتی ماه قرص خورشید را میپوشانَد لایههای خارجی جو خورشید را میتوان رصد کرد با پدیدار شدن ستارهها میتوان انحنای فضازمان را اندازهگیری کرد با محاسبهٔ زمان تماس اول ماه با خورشید میتوان به جزئیاتی در حرکت مداری ماه و زمین پی برد میتوان ستارگان دنبالهداری را که در حضیض هستند بررسی کرد درسده ی اخیر مهمترین سنجشهای خورشید گرفتگی اندازهگیری مکان ستارههای قابل روئیت در اطراف خورشید و تأیید تجربی نسبیت عام آلبرت اینشتین است نسبیت عام پایهٔ کیهانشناسی نوین است. امروزه گرفتگی کامل برای اخترشناسان فرصت گرانبهایی است تا بخشهای کم نورتر تاج خورشید و نیز لایهٔ فامسپهر را مطالعه کنند.
نگاه کردن به خورشیدگرفتگی با چشم غیر مسلح خسارتهای جبرانناپذیری به چشم انسان وارد میکند برای تماشای خورشیدگرفتگی باید از عینکهای ویژهای که به این منظور ساخته شدهاند استفاده کرد. فیلتر مورد استفاده در این عینکها باید با ستندرد جهانی ایزو ۲–۱۲۳۱۲ منطبق باشد.
عزیزی غزنوی
تورنتو/کانادا
خارښ د پوستکي اختلالاتو یوه نښه ده. په دې لیکنه کې موږ پر ځینو هغو ساینسي حقیقتونو خبرې کوو چې زموږ د پوستکي لاندې پېښېږي:
۱- یو تقریبي اټکل ښیي چې موږ په ورځ کې شاوخوا ۹۷ ځله خپل ځان ګروو.
۲- له حشراتو او نباتاتو سره د تماس له امله د خارښ احساس د هغو زهرجنو موادو له امله دی چې دوی یې زموږ پر پوستکي پرېږدي. زهرجن مواد په بدن کې د هسټامین د خوشې کېدو لامل کېږي، چې دا د معافیت غبرګون یو ډول دی. په دې غبرګون کې، عصبي وړې او نرۍ رېښې زموږ دماغ ته د خارښ پیغامونه لېږي.
۳- د خارښ احساس خپله ځانګړې عصبي شبکه لري. تر اوسه پورې داسې انګېرل کېده چې خارښ او درد یو شان د ترلاسه کولو لارې لري، مګر په ۱۹۹۷ کې معلومه شوه چې خارښ خپل ځانګړي عصبي نسجونه لري.
۴- خارښ لرونکي پیغامونه خورا ورو لېږدول کېږي. عصبي نسجونه مختلف سرعت لري. د لمس پیغامونه په یوه ثانیه کې شاوخوا ۳۰۰ کیلومتره سرعت سره لېږدول کېږي. "ناڅاپه درد" (د مثال په توګه، کله چې لاس په ناڅاپي توګه د ګاز په لمبه کېښودل شي) په ساعت کې د ۱۳۰ کیلومترو په سرعت سره لېږدول کېږي. د خارښ احساس په ساعت کې د ۳ کیلومترو په سرعت سره لېږدول کېږي، چې پر لاره د انسان د تګ له سرعت لږ ورو دی.
۵- خارښ د ارږمي په څېر ساري دی یعنې له یوه نه بل ته ځي. ساینس پوهانو دا د موږکانو بلې ډلې ته د خارښتي موږکانو د ویدیو په ښودلو سره درک کړې چې د فلم له نندارې وروسته، تماشاچیانو موږکانو هم خپل ځانونه وګرول.
۶- د خارښ ساري احساس د دماغ یوه کوچنۍ برخه فعالوي چې د سوپراچیاسماتیک هستې په نوم یادېږي. عصبي پوهان لاهم د دماغ د دې برخې په فعالیت په بشپړ ډول نه پوهېږي چې څنګه د خارښ عمل مشاهده او تکرار کړي.
۷- ګرول د خارښ له یرغلګرو د خلاصون غوره لاره ده. ګرول د زیانګرو حشراتو یا زهرجنو نباتاتو په له منځه وړلو کې مرسته کوي. دا د وینې رګونو د پراخوالي لامل کېږي او په دې توګه د سپینو کرویاتو حجرو او د وینې پلازما جریان رامنځته کوي چې د زهرجن اغېز له منځه وړلو لامل ګرځي. له همدې امله پوټکی د ګرولو په وخت کې سور او داغ داغ کېږي.
۸- ګرول یو خوندور احساس دی ځکه چې دا په دماغ کې سروټونین خپروي.
۹- څېړنو ښودلې چې په بدن کې د ګرولو تر ټولو خوندور ځای مړوند دی.
۱۰- هرڅومره چې تاسو کوم ځای ګروئ، هماغومره د نور خارښ احساس کوئ. د پوستکي ګرول د ډیرو هسټامین خوشې کېدو لامل کېږي او دماغ ته ډېر د خارښ پیغامونه لېږل کېږي. که تاسو دې کار ته دوام ورکړئ، تاسو به پوستکي ته زیان ورسوئ او د زخمونو او انتاناتو سبب به شي.
۱۱- د پوستکي ناروغیو لکه پسوریازیس یا اګزیما (ډرماتیت) کې، د خارښ دوره ځوروونکي کېږي. په داسې قضیو کې، انټي هسټامین وړاندیز کېږي چې د هسټامین اغېزې له منځه یوسي او خارښ کم کړي.
۱۲- څېړنې ښودلې چې دوامداره او اوږدمهاله خارښ د اوږدمهاله درد په څېر ناتوانوونکی دی. اوږدمهاله خارښ د مختلفو ناروغیو لکه د ځيګر ناروغۍ او لنفوم یو له اړخیزو اغېزو څخه دی.
ویل کیږي چې دغه ناروغي د نارینه وو په پرتله په ښځو او په تیره بیا د هغو کسانو په منځ کې چې د دې ناروغۍ کورنۍ تاریچه ولري، ډیر معمول دی.
ویل کیږي چې دغه ناروغي د نارینه وو په پرتله په ښځو او په تیره بیا د هغو کسانو په منځ کې چې د دې ناروغۍ کورنۍ تاریچه ولري، ډیر معمول دی.
ګلوټین چې اصلي سرچینه یې غنم، جوار او وربشي دي، داسې یو پروتین دی چې د ځینو کسانو بدن یې نشي جذبولای او ددغې مادې لرونکو خوړو یا درملو خوړل ورته د هاضمې ستونزې جوړوي.
هغه کسان چې بدن یې ګلوتین نشي جذبولای، د سلیاک ناروغي ته ورته حالت لري. سلیاک ناروغي داسې یو حالت دی چې په کې د انسان دفاعي سیستم کله چې د ګلوټین لرونکې ماده چې په غنمو او نورو هغو خواړو کې چې د غنمو څخه په کې کار اخستل شوی وي د هاضمې سیستم ته داخل شي، پر وړاندې یې عکس العمل ښیې.
همدارنګه په بدن کې د ګلوټین نه جذبیدل د خواړو پر وړاندې حساسیت نه ګڼل کیږي، ځکه چې د خواړو پر وړاندې حساسیت د بدن د دفاعي سیسټم د غبرګون لامل کیږي.
د سلیاک ناروغي په پرتله چې په هاضمې سیستم کې د التهاب او د وړو کولمو داخلي سطحه زیانمنه کوي، د ګلوټین نه جذبیدل هاضمې سیستم ته زیانه نه رسوي، خو ځینې وختونه د یو لړ ځورونکو نښو نښانو لکه د معدې درد، نس ناستې، خواګرځیدل، کانګې، قبضیت، د ستړیا او کمزورتیا احساس، د هډوکو او بندونو درد، سر درد، بې حسي، تشویش، خپګان او د پوستکي خارښت د رامنځته کېدو لامل کیږي.
له هغه ځایه چې د ګلوټین نښې نښانې د سلیاک ناروغۍ سره ورته دي ، نو د یو شخص لپاره غوره ده چې د پورتینو نښو نښانو په څرګندیدو سره، ډاکټر ته مراجعه وکړي ترڅو ددغو نښو نښانو او د هاضمې سیستم د ستونزو اصلي سرچینه معلومه شي.
ویل کیږي چې دغه ناروغي د نارینه وو په پرتله په ښځو او په تیره بیا د هغو کسانو په منځ کې چې د دې ناروغۍ کورنۍ تاریچه ولري، ډیر معمول دی. همدارنګه دغه ناروغي د عمر په بیلابیلو پړاونو کې منځته راتلای شی، خو که ماشومان پرې اخته شي، د هغوی د ودې مخه نیسي.
تر اوسه ددې اصلي علت چې د بدن دفاعي سیستم ته ولې په غنمو، جوارو او وربشو کې ګلوتین پردي ښکاري، معلومه نه ده، خو هغه کسان چې داسې یو حالت لري او بدن یې ګلوتین نشي جذبولای، د هغوي په هاضمې په سیستم کې د ګلوټین موجودیت یو لړ ستونزې رامنځته کوي.
بلخوا دغه ناروغي کومه ځانګړې درملنه نلري، خو که په سمه توګه یې تشخیص وشي له غنمو او هغو خواړو څخه چې ګلوټین ونلري، پرهیز له ناروغ سره مرسته کولای شي. همدارنګه د پروبیوټیک درملو اخیستل، کوم چې د هاضمې سیسټم کې د ګټورو باکتریاو زیاتوالي لامل کیږي، له ګلوټین څخه د رامنځته شوي ستونزو په لرې کولو کې مرسته کوي.
ډاکټران وړاندیز کوي چې هغه کسان چې بدن یې ګلوټین نشي جذبولای، باید لږ غوړ او د لوړ فایبر لرونکي خواړه وخوري او همدارنګه په منظمه توګه د وینې معاینات ترسره کړي، ځکه چې پدې ناروغي اخته ځینې کسان نه یوازې په کم خونې اخته کیږي، بلکې د وینې د کولیسټرول (غوړ) کچه یې هم لوړیږي.
د هند د نیفرولوژي (پښتورګو ناروغیو درملنې) ټولنې د یوې تازه څېړنې له مخې، په ټوله نړۍ کې ۸۴ میلیونه کسانو د پښتورګو په مختلفو ناروغیو اخته دي، یعنې په نړۍ کې له هرو لسو کسانو یو یې د پښتورګو په یو ډول نه یو ډول ناروغۍ اخته دی.
باید یادونه وکړو چې په نړۍ کې د مړینې د لسو لاملونو له ډلې د پښتورګو ناروغي په اووم ځای کې ده.
د پښتورګو ناروغیو د زیاتوالي یو لامل دا دی، چې دا ناروغۍ په لومړیو پړاوونو کې جدي نه ګڼل کېږي.
د اېم جي اېم روغتیا پاملرنې روغتون یو مشر ډاکټر ملی میتیو وايي، زیاتره وخت د پښتورګو ناروغي ته هغه وخت پام ډېر شي چې دا ناروغي جدي پړاو ته ورسېږي.
له همدې امله اړینه ده چې د پښتورګو په ناروغیو او د هغوی په نښو پوه شئ او د ناروغۍ په لومړیو پړاوونو کې له ډاکټر سره په درملنه کې مرسته وشي.
خو مخکې له دې چې نورو جزییاتو ته ولاړ شو، پوه شو، پښتورګي څه او څنګه کار کوي؟
د پښتورګو دنده څه ده؟
پښتورګي د انسان د بدن یو له مهمو غړو دی، چې اصلي دنده یې د ادرار له لارې له بدن څخه فاضله مواد لېرې کول دي.
د دې کار لپاره پښتورګي له وینې څخه هغه مواد جلا کوي چې د انسان بدن ته زیان رسوي، په دې کې ځینې غیر ضروري منرالونه هم شامل دي او بیا پاکه وینه په بدن کې جریان جریان مومي.
د ژوند بڼه، خواړه، عادتونه، جنیني ستونزې، درمل او له روغتیا سره تړلې نورې ستونزې کولای شي د پښتورګو د فعالیت د ګډوډۍ لامل شي.
د پښتورګو نورمال فعالیت کې ګډوډي د ځینې ناروغیو له امله رامنځته کېږي. په دې برخه کې لوی خطر دا دی چې ناروغي په لومړیو پړاونو کې نه پېژندل کېږي او ځینې نښې یې حتی په بشپړ ډول څرګندې نه دي.
ډاکټر ملی میتیو وايي، څومره چې ناروغي وده کوي، نښې یې څرګندېږي او پر دې پرمختګ یوازې د طبي معایناتو او ازموینو له لارې پوهېدلای شئ.
راځئ اوس درته ووایو چې د پښتورګو ځینې عامې ناروغۍ او نښې یې څه دي؟
د پښتورګو اوږدمهاله ناروغي
د پښتورګو دا ډول ناروغي اوږده موده دوام کوي او دا اکثرا پر هغو کسانو اغېز کوي چې د شکرې یا د وینې لوړ فشار لري.
د دې ناروغۍ په لومړیو پړاوونو کې هېڅ ډول نښې نښانې نه لیدل کېږي، خو مهمه دا ده چې دا ناروغي په سمې درملنې سره رغېدلی شي.
نښې نښانې یې دا دي: کانګې، د اشتها کمېدل، د پښو او غړو پاړسوب، تنفسي ستونزې، بې خوبي او لږ ادرار.
د پښتورګو تېږې
د پښتورګو تېږې په اصل کې منرالونه دي چې په پښتورګو کې راټولېږي او د تېږو بڼه خپلوي.
د طبي کارپوهانو په وینا، وروسته له دې چې یوه یا دوه تېږې جوړې شي، په لومړي سر کې یې نښې نښانې نه لیدل کېږي او ناروغ له کومې جدي ستونزې سره نه مخ کېږي.
دا ستونزه د کمو اوبو څښلو، چاغوالي، ناسم خوراک او د ژوند بڼې له امله رامنځته کېږي.
په دې ناروغۍ اخته کسان په ادرار کولو کې ستونزه لري یا یې هم له ادرار سره وینه وي. اغېزمن شوي خلک د پښتورګو د تېږو په ځای کې له درده شکایت کوي.
د شکرې ناروغۍ څخه د پښتورګو ناروغي
د څېړنو له مخې د شکرې په ناروغۍ اخته هر درېیم کس د پښتورګو په ناروغۍ اخته کېږي او پښتورګي یې له کاره لوېږي.
دا ناروغي په هغو خلکو کې ډېره لیدل کېږي چې خپله د شکر ناروغۍ نه کنټرولوي.
د دې بڼې په نښو نښانو کې د پښو پاړسوب، د ژر ستړيا احساس، د وزن کمېدل، د بدن خارښت او کانګې شامل دي.
لوړ فشار لرونکي نیفروسکلروسیس
د شکرې تر څنګ هغه ناروغي چې پښتورګو ته ډېر زیان رسوي، د وینې لوړ فشار دی چې له امله یې پښتورګو کې د وینې رګونه زیانمنېږي او نورمال فعالیت یې اغېزمنېږي.
له همدې امله پښتورګي له وینې څخه د غیر ضروري موادو د پاکولو خپله چاره نه شي ترسره کولای او د بدن لپاره مضر منرالونه له وینې نشي ایستلی. په دې توګه، غیر ضروري مواد د وینې په رګونو کې راټولېږي او د وینې فشار نور هم ورسره لوړېږي.
د دې په نښو کې پاړسوب او کانګې، کمزوري، سر درد او د غاړې درد شامل دي.
د ادرار د لارې انتان
که څه هم د ادرار له لارې انتان مستقیما د پښتورګو ناروغي نه ده، خو دا په پښتورګو اغېز کوي.
دا ناروغي د باکتریا له امله رامنځته کېدای شي او که د مکروب مخنیوی او درملنه یې ژر ونه شي، د ادرار نلکې پورتنۍ برخې ته رسېدلی شي او پښتورګو ته زیان رسوي.
نښې نښانې عبارت دي د ملا درد، تبه، دردناک ادرار، د معدې درد، په ادرار کې وینه، د پښو پاړسوب او کانګې.
پولي سیسټیک پښتورګو ناروغي
دا ناروغي په مثانه کې د تومور له امله رامنځته کېږي چې د وخت په تېرېدو سره وده کوي او د پښتورګو له کاره لوېدو لامل کېږي. جینونه یې هم په لاملونو کې بلل کېدای شي.
د دې ناروغۍ نښې نښانې یې، د معدې په پورتنۍ برخه کې درد، د معدې په یوه اړخ کې درد، په ادرار کې وینه یا ورسره میکروب.
ای جي اې نیفروپیتي
دا د پښتورګو هغه ناروغي ده چې معمولا په ماشومتوب او ځوانۍ کې پیلېږي.
ډاکټر ملی میتیو وايي، په دې ناروغۍ کې له وینې سره ادرار هم راځي. دا ناروغي د معایناتو له لارې تشخیص کېدای شي.
د پښتورګو ناکامي یا له کاره لوېدل
په بشپړ ډول د پښتورګو په له کاره لوېیدو کې، پښتورګي کار پرېږدي، ځکه زیاتره وخت په دې ناروغۍ اخته خلکو کې نښې ناوخته ښکاري، ان کله چې ناروغي خورا پرمختللې وي.
د دې ناروغۍ پنځه پړاونه دي او تر څلورمې پړاوه یې نښې نه ښکاري.
د دې ناروغۍ نښې یوازې هغه وخت څرګندېږي کله چې پښتورګي په بشپړ ډول کار پرېږدي.
هغه نښې چې پدې وخت کې څرګندېږي د اشتها کمېدل، کانګې، شدید فزیکي ضعف، د بدن غړو پاړسوب او بې خوبي شامل دي.
خورشیدگرفتگی یا کسوف زمانی اتفاق میافتد که بخشی از زمین در سایه ای که ماه بهطور کامل یا جزئی جلو نور خورشید را میگیرد، فرومیرود. این زمانی اتفاق میافتد که خورشید، ماه و زمین در یک راستا قرار گیرند. چنین همترازی همزمان با ماه جدید است که نشان میدهد ماه نزدیکترین به
دایرةالبروج است، در یک کسوف کامل قرص خورشید بهطور کامل توسط ماه پوشیده میشود. در کسوفهای جزئی و حلقوی، تنها بخشی از خورشید پوشیده میشود. اگر ماه در مداری کاملاً دایرهای کمی نزدیکتر به زمین و در همان صفحه ی مداری قرار میگرفت هر ماه جدید خورشیدگرفتگی کاملی داشت. با این حال از آنجایی که مدار ماه بیش از ۵ درجه نسبت به مدار زمین به دور خورشید کج است سایه ی آن معمولاً زمین را از دست میدهد. خورشیدگرفتگی تنها زمانی رخ میدهد که ماه در طول ماه جدید به اندازه ی کافی به صفحهٔ دایرةالبروج نزدیک شود.
خورشیدگرفتگی (و ماهگرفتگی) تنها در طول فصول خسوف رخ میدهد که منجر به حداقل دو تا پنج، خورشیدگرفتگی در هر سال میشود بیش از دو مورد از آنها میتواند خسوف کامل باشد.
کسوف کامل نادر است زیرا زمان ماه جدید در فصل خسوف باید دقیقتر باشد تا بین ناظر (روی زمین) و مرکز خورشید و ماه هماهنگ شود. علاوه بر این مدار بیضی شکل ماه اغلب آن را به اندازهٔ کافی از زمین دور میکند که اندازهٔ ظاهری آن به اندازهای بزرگ نیست که بتواند خورشید را بهطور کامل مسدود کند. خورشیدگرفتگی کامل در هر مکان خاص نادر است زیرا کلیت فقط در امتداد یک مسیر باریک در سطح زمین وجود دارد که توسط سایهٔ کامل یا سایهٔ ماه ردیابی میشود.
کسوف یک پدیدهٔ طبیعی است با این حال در برخی از فرهنگهای باستانی و مدرن خورشیدگرفتگی به دلایل ماوراءطبیعی نسبت داده میشد یا به عنوان نشانههای بد تلقی میشد. خورشید گرفتگی کامل میتواند برای افرادی که از توضیح نجومی آن بیخبرند ترسناک باشد زیرا به نظر میرسد خورشید در طول روز ناپدید میشود و آسمان در عرض چند دقیقه تاریک میشود.
از آنجایی که نگاه مستقیم به خورشید میتواند منجر به آسیب دائمی چشم یا نابینایی شود هنگام مشاهدهٔ خورشیدگرفتگی از روشهای ویژهٔ محافظت از چشم یا مشاهدهٔ غیرمستقیم استفاده میشود. مشاهدهٔ تنها فاز کل خورشیدگرفتگی کامل با چشم غیر مسلح و بیمحافظت بیخطر است این عمل باید با دقت انجام شود اگرچه کاهش شدید درخشندگی خورشید با ضریب بیش از ۱۰۰ بار در آخرین دقیقه قبل از کلیت مشخص میکند که چه زمانی کلیت شروع شدهاست و برای آن تغیرات شدید و دیدگاه تاج خورشیدی است که مردم را به سفر به منطقه کلی سوق میدهد (فازهای جزئی بیش از دو ساعت طول میکشد در حالی که فاز کل میتواند حداکثر ۷/۵ دقیقه برای هر مکان و معمولاً کمتر طول بکشد). افرادی که تحت عنوان تعقیبکنندهٔ خورشیدگرفتگی یا کسوف شناخته میشوند، حتی به مکانهای دوردست سفر میکنند تا خورشیدگرفتگیهای مرکزی را مشاهده کنند.
بر اساس تعریف نجومی هرگاه ماه از میان زمین و خورشید عبور نماید و سایهٔ ماه روی قسمتی از زمین بیفتد هم اختفاء خورشید توسط ماه و هم گرفت زمین توسط ماه رخ دادهاست. با وجود این چنانکه از قدیم به رخ دادن این پدیده خورشیدگرفتگی گفته میشدهاست هنوز هم از این نام استفاده میشود.
زمین در گردش به دور خورشید و ماه در گردش به دور زمین در مدارهای بیضی شکل اما نزدیک به دایره حرکت میکنند. شعاع مدار گردش زمین به دور خورشید (تقریباً ۱۵۰ میلیون کیلومتر) حدود ۴۰۰ برابر بزرگتر از شعاع مدار گردش ماه به دور زمین (تقریباً ۳۸۰ هزار کیلومتر) است و این در حالی است که اندازهٔ واقعی قطر خورشید نیز حدود ۴۰۰ برابر بزرگتر از اندازهٔ واقعی قطر ماه است. این وضعیت باعث شدهاست که اندازهٔ ظاهری ماه و خورشید از دید ناظر زمینی تقریباً یکسان دیده شود.
بیضی بودن مدارها باعث میشود که فاصلهٔ زمین تا خورشید در طول سال در حدود ۱٫۶ ٪ و فاصلهٔ ماه تا زمین در طول زمان تا حد ۵٫۴ ٪ کم یا زیاد شود. این مطلب موجب شدهاست که در زمانهای مختلف، اندازهٔ ظاهری ماه و خورشید کمی تغییر کند و در نتیجه ماه گاهی کوچکتر، گاهی هماندازه و گاهی اندکی بزرگتر از خورشید دیده شود. از سطح کرهٔ زمین، اندازه ظاهری ماه از ۲۹٫۳ تا ۳۴٫۱ دقیقه قوس و اندازه ظاهری خورشید از ۳۱٫۶ تا ۳۲٫۷ دقیقه قوس در تغییر است.
صفحهٔ مدار گردش ماه به دور زمین (دائرةالبروج) نسبت به صفحهٔ مدار گردش زمین به دور خورشید ۵٫۱۴۵ درجه زاویه دارد. این عامل باعث میشود که در زمان مقارنهٔ ماه، در بیشتر موارد از خط واصل بین زمین و خورشید فاصله داشته باشد و تنها در بعضی از دفعات ماه نو این سه جرم آسمانی تقریباً در یک خط راست قرار بگیرند.
ویژگیهای مداری ذکر شده در بالا موجب شدهاست که پدیدهٔ خورشیدگرفتگی در کرهٔ زمین از ویژگیهای منحصربهفردی در بین سیارات منظومهٔ خورشیدی برخوردار باشد و پیچیدگیها و زیباییهای خاصی در آن دیده شود.
اگر صفحه مداری گردش ماه به دور زمین همان صفحهٔ مداری گردش زمین به دور خورشید میبود در هر ماه یک بار خورشید گرفتگی رخ میداد. اما وجود ۵ درجه انحراف زاویهای بین این دو صفحه باعث میشود که در بسیاری از ماهها ماه از بالا یا پایین قرص خورشید بگذرد.
بنابرین تنها دو یا سه بار در هر سال ماه در هنگام عبور از فاصله میان زمین و خورشید به اندازهٔ کافی به خط واصل بین زمین و خورشید نزدیک میشود و در این هنگام گرفتگی خورشید رخ میدهد.
در هر نقطه مدت گرفتگی کامل بیشتر از دو تا پنج دقیقه طول نمیکشد. هر چه گرفتگی کامل نزدیکتر میشود آسمان تاریکتر میشود و ستارگان بیشتری پدیدار میشوند هنگامیکه قرص خورشید کاملاً پوشانده میشود هالهٔ سفید رنگ درخشانی در اطراف ماه میدرخشد این همان تاج خورشیدی است که به صورت هالهای از گازهای رقیق و داغ از خورشید جریان دارند. در کنارههای قرص سیاه ماه حلقهٔ باریک و سرخ رنگی از گازهای خورشید به چشم میخورد که فامسپهر نام دارد.
در خلال گرفتگی بر اثر حرکت ماه و چرخش زمین سایهٔ ماه زمین را از غرب به شرق طی میکند که به این سیر حرکتی سیر گرفتگی کلی میگویند. هر کسی که در این مسیر باشد خورشید را در حالت گرفت کلی خواهد دید این مسیر در بیشترین حالت به ۳۲۰ کیلومتر میرسد و حدود نیم درصد سطح زمین را میپوشاند.
اندازهٔ ظاهری ماه و خورشید از دید اهالی کرهٔ زمین تقریباً یکسان و به دلیل بیضوی بودن مدارها تا حدودی دارای نوسان هستند این مطلب موجب شده که پدیدهٔ خورشیدگرفتگی در کرهٔ زمین از ویژگیهای منحصربهفردی در بین سیارات سامانه خورشیدی برخوردار باشد و پیچیدگیها و زیباییهای خاصی در آن دیده شود.
در دیگر سیارات منظومهٔ خورشیدی هم پدیدهٔ خورشیدگرفتگی روی میدهد اما زیباییهای مربوط به خورشیدگرفتگی در کرهٔ زمین در دیگر سیارهها دیده نمیشود. در سیارهٔ مشتری به دلیل تعدد ماهها خورشیدگرفتگیهای متعددی رخ میدهد در پلوتون نیز خورشیدگرفتگی وجود دارد اما این پدیده به صورت دورهای و در فواصل بیش از ۱۰۰ سال رخ میدهد.
در طول تاریخ این پدیده همواره مورد توجه اقوام و ملل مختلف بودهاست اغلب تمدنهای کهن خورشید گرفتگی را پدیدهای شوم میپنداشتند و دربارهٔ آن اعتقادات خرافی داشتند مردم در زمانهای قدیم از گرفتگی خورشید میترسیدند چرا که در ابتدا علت گرفتگی را نمیدانستند و خیال میکردند که ممکن است خورشید برای همیشه ناپدید شود و بهطور معمول این پدیده را به مسائل فراطبیعی و خدایان ارتباط میدادند و ناپدید شدن خورشید را ناشی از خشم خدایان میپنداشتند.
مردم چین عقیده داشتند که هنگام خورشید گرفتگی اژدهایی خورشید را میبلعد. در بسیاری از فرهنگها خورشید گرفتگی بلایی آسمانی پنداشته میشدهات مردم هند در خلال گرفتگی خود را تا گردن در آب فرومیکردند و اعتقاد داشتند که با این کار به خورشید و ماه کمک میکنند تا در برابر اژدها از خود دفاع کنند.
هنگام تدفین ابراهیم فرزند پیامبر اسلام خورشیدگرفتگی ۲۷ جنوری۶۳۲ رخ داد و مردم گفتند که خورشید به دلیل مرگ ابراهیم اندوهگین است اما محمد به همه گفت: ترجمه: ای مردم همانا خورشید و ماه دو نشانه از نشانههای قدرت حق تعالی هستند که تحت اراده و فرمان او هستند و برای مرگ و حیات کسی نمیگریند و هر زمان دیدید آن دو یا یکی از آنها گرفت نماز بگزارید.
نخستین خورشیدگرفتگی که در تاریخ بشر ثبت شده به تاریخ ۱۱ اکتبر سال ۲۱۳۴ پیش از میلاد توسط دو ستارهشناس چینی انجام شدهاست البته آنها موفق به پیشبینی آن نشده بودند بر اساس پژوهشهای ناسا مردم تمدن بابل چگونگی پیشبینی ماهگرفتگی را میدانستند آنها همچنین نخستین پیشبینی خورشیدگرفتگی در تاریخ سوم می سال ۱۳۷۵ پیش از میلاد را پیشبینی و ثبت کردند. گمان میرود که بابلیها از چرخهٔ ساروس آگاه بودند. توجه شود پیشبینی خورشیدگرفتگی بسیار دشوارتر است زیرا سایهٔ قابل مشاهدهٔ خورشیدگرفتگی روی زمین فقط چند ده کیلومتر است و به محاسبات دقیق در مقیاس دقیقهٔ قوس نیاز دارد.
امروزه جنبه علمی این پدیده به خوبی شناخته شدهاست و به همین خاطر به غیر از تماشای زیبایی ظاهری آن استفادههای علمی هم از این پدیده صورت میپذیرد.
در زمان خورشیدگرفتگی و به خصوص در خورشیدگرفتگی کلی امکان انجام بررسیهای علمی خاصی روی بعضی از مسائل علمی فراهم میشود که در مواقع دیگر عملاً غیرممکن است و همین مطلب ارزش علمی این پدیده را بالا میبرد.
وقتی ماه قرص خورشید را میپوشانَد لایههای خارجی جو خورشید را میتوان رصد کرد با پدیدار شدن ستارهها میتوان انحنای فضازمان را اندازهگیری کرد با محاسبهٔ زمان تماس اول ماه با خورشید میتوان به جزئیاتی در حرکت مداری ماه و زمین پی برد میتوان ستارگان دنبالهداری را که در حضیض هستند بررسی کرد درسده ی اخیر مهمترین سنجشهای خورشید گرفتگی اندازهگیری مکان ستارههای قابل روئیت در اطراف خورشید و تأیید تجربی نسبیت عام آلبرت اینشتین است نسبیت عام پایهٔ کیهانشناسی نوین است. امروزه گرفتگی کامل برای اخترشناسان فرصت گرانبهایی است تا بخشهای کم نورتر تاج خورشید و نیز لایهٔ فامسپهر را مطالعه کنند.
نگاه کردن به خورشیدگرفتگی با چشم غیر مسلح خسارتهای جبرانناپذیری به چشم انسان وارد میکند برای تماشای خورشیدگرفتگی باید از عینکهای ویژهای که به این منظور ساخته شدهاند استفاده کرد. فیلتر مورد استفاده در این عینکها باید با ستندرد جهانی ایزو ۲–۱۲۳۱۲ منطبق باشد.
عزیزی غزنوی
تورنتو/کانادا
څېړونکو هڅه کړې چې د انسان د بدن او ورسره تړلو احساساتو یوه داسې بڼه یا نقشه جوړه کړي، چې د مینې بېلابېل اړخونه او پر بدن او ذهن یې د اغېزو کرښې په ډاګه کوي.
د فنلنډ د الټو پوهنتون څېړونکو د یادې څېړنیزې بڼې انځورولو لپاره له هغو معلوماتو کار اخیستی چې له سلګونو وګړو سره د سروې، پوښتنو پایله کې ترلاسه شوي دي.
له دې کسانو سره د سروې پر مهال خبرو اترو کې د ۲۷ ډوله مینو په اړه معلومات تر لاسه شوي دي.
د مینې په ډولونو کې رومانتيکه مینه، جنسي مینه، د والدینو، ملګرو، پردیو، طبیعت، خدای او یا ځان سره مینه شامله ده.
له یادو کسانو څخه دا هم پوښتل شوي، چې ایا دوی په خپل بدن کې بېلابېل ډوله مینه احساسوي او د اغېز قوت یې پر خپل فزیکی بدن او ذهن څومره احساس وي؟
پایلو وښودله، چې د مینې بېلابېل ډولونه وجود لري او له کمزورې مینې څخه تر پیاوړې مینې پورې دا را څرګندېږي.
دا څېړنه په یوه ساینسي مجله (فلسفي روان پوهنه) کې خپره شوې ده.
د مینې ځواک
څېړونکي وايي، چې د مینې ځواک پر ټول بدن باندې احساسولی شئ. دا د هغو ځوانو مېرمنو په ځوابونو کې په ډاګه شوې چې لوړې زدکړې یې درلودې او په یاده سروې کې یې برخه اخیستې وه.
فیلسوف پارټیلي ریني، چې د یادې څېړنې په برابرولو کې یې مهم رول درلود په دې هکله وايي:
"که څه هم دا د حیرانتیا خبره نه ده، خو ښه د غور خبره ده، چې نژدې اړیکه لرونکو کسانو سره د مینې ډول یو وي یعنی یو ډول مینه کېږي او ځواکمنتیا یې د نورو مینو پرتله ډېره په شدت سره احساسېږي."
د سروې له ګډونوالو وپوښتل شول، چې د انسان د بدن هغه برخه رنګ کړي چې د مینې احساس ورکوي. او دا احساس څومره ورته خوندور دی هغه که په فزیکي بدن وي او یا که ذهن کې وي، او بله دا چې دا له لمس کولو سره څه تړاو لري؟
په پای کې له دوی څخه وغوښتل شول چې د مینو ترمنځ د نژدې والي درجه بندي وکړي.
فیلسوف پارټیلي ریني وايي:
"د مینې په ډولونو کې هغه یې چې په یوه خاص ډول یو بل سره نژدې وي دې مینې له جنسي او رومانټیک اړخه سر را پورته کړی وي."
څېړونکي وايي، چې د مينې ټول ډولونه په سر کې زيات احساسېږي، خو ځواکمنتیا يې د بدن په بېلابېلو برخو کې توپير لري.
ځینې یې اغیز په سینه کې احساسوي، په داسې حال کې چې نور یې بیا په ټول بدن کې احساسولی شي.
له زړه تر ذهنه یې اغیز
ریني وايي:"دا په زړه پوري وه، چې د احساساتو بدني او رواني ځواکمنتیا او د دې خوندور احساس تر منځ قوي اړیکه ومومئ"
"هرڅومره چې ستاسو بدن کې مینه زیاته احساسېږي هغومره په ذهني ډول هم احساسېږي او دا ډېر په زړه پورې او زړه را ښکونکی وي. "
د ریني په وینا:"کله چې موږ د ډېرې ځواکمنې یا شدیدې مینې پرتله لږ ځواکمنه مینه تجربه کوو، په سینه که مو هم جوش یې کمزوری وي."
دا ځکه چې له پردیو سره مینه کولو کې د فکر کولو پروسه شامله ده. او دا هم کیدای شي ځکه په سر کې وار له مخکې یو خوندور احساس شتون لري.
ریني وايي: "په دې برخه کې باید نورې څیړنې وشي. "
دوی زیاتوي، چې "کلتوري توپیرونه هم په مینه کې مهم رول لوبوي."
د ریني په وینا، که دا څېړنه په ډیره مذهبي ډله کې شوې وای، نو د خدای سره مینه به ډیره شدیده وه.
همدارنګه که چېرې د والدینو او اولاد ترمنځ اړیکه وي له ماشومانو سره ځواکمنه مینه احساسیږي.
ددې بیړۍ کپسول د شنبې په سهار له ځمکې ۱۰۷ زره کیلومتره لوړ د ځمکې پر لور خوشې شو او له ۴۳۲ کیلومتر پر ساعت سرعت او شاوخوا ۲۷۶۰ درجې سانتي ګراد حرارت سره، د ځمکې اتموسفیر ته داخل شو.
ددې بیړۍ کپسول د شنبې په سهار له ځمکې ۱۰۷ زره کیلومتره لوړ د ځمکې پر لور خوشې شو او له ۴۳۲ کیلومتر پر ساعت سرعت او شاوخوا ۲۷۶۰ درجې سانتي ګراد حرارت سره، د ځمکې اتموسفیر ته داخل شو.
د امریکا د فضايي څېړنو ادارې (ناسا) یوه بیړۍ په فضا کې له اوو کلونو تیرولو وروسته د شنبې په ورځ سپتمبر ۲۳ (تلې دوهمه) د امریکا د یوتا ایالت په یوه دښته کې پر ځمکه کښیناسته او له ځان سره یې د فضايي موادو یوه ټوټه هم راوړې ده.
د ناسا ساینسپوهان هیله من دي چې د فضايي موادو دا تر ټولو لویه ټوټه چې تر اوسه ځمکې ته راوړل شوې، د ځمکې او لمریز نظام د جوړښت په اړه به داسې معلومات روښانه کړي چې تراوسه ورباندې انسانان نه پوهیږي.
د "اوسیریس ریکس" په نامه د ناسا دغې فضايي بیړۍ ټول ۶.۲۱ میلیارد کیلومتره مزل وهلی. ددې ادارې رئیس بیل نیلسن وايي، په بیړۍ کې راوړل شوې فضايي نمونه به د لمریز نظام د پیل په اړه جزئیات روښانه کړي او دا به څرګند کړي چې پر ځمکه باندې ژوند څنګه شونی شوی دی.
د ناسا دا بیړۍ په ۲۰۱۶ کې له پرواز وروسته د "بینو" په نوم شهاب باندې کښېناسته او له هغه ځای څخه یې شاوخوا ۲۵۰ ګرامه ډبره له ځان سره ځمکې ته راوړې ده.
د ناسا ساینس پوهې ایمي سایمن وویل چې سپوږمۍ ته د انسانانو له لیږدولو وروسته، له فضا څخه د اسماني ذرو د بیلګو ځمکې ته راوړل د ناسا د تاریخ تر ټولو ستر ماموریت دی.
ددې بیړۍ کپسول د شنبې په سهار له ځمکې ۱۰۷ زره کیلومتره لوړ د ځمکې پر لور خوشې شو او له ۴۳۲ کیلومتر پر ساعت سرعت او شاوخوا ۲۷۶۰ درجې سانتي ګراد حرارت سره، د ځمکې اتموسفیر ته داخل شو.
خو د دې کپسول سرعت د پراشوټ په واسطه کم شو او پرته له کوم زیان څخه پر ځمکه کښېناست.
د ناسا دا بیړۍ اوس د یو بل ماموریت دپاره د "اپوفیس" په نوم شهاب ته لېږل شوې ده. ساينس پوهان وايي، دا شهاب به په ۲۰۲۹ کال کې له ځمکې ۳۲ زره کيلومتره واټن کې تیر شي.
ټاکل شوې چې ناسا به ځمکې ته د راوړل شوې فضايي بیلګې د څیړنو لومړنۍ پایلې د اکتوبر په ۱۱ اعلان کړي.